Evaluatıon of The Use of The Words Ağı And Ağu in Local Plant Names

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 3, 109 - 123, 29.12.2023

Naciye Zeynep Nomer Ece Sevgi

https://doi.org/10.31451/ejatd.1392868

Öz

The concept of ‘poison’, with roots tracing back to prehistoric times when cave dwellers noticed certain animals died after consuming specific plants, has held significant importance in human history. Poisonous plants have found their place in various cultures with different usages. These usages are based on observations of the environment by people, constituting traditional knowledge. It’s a known fact that the term ‘poison’ is utilized in some local plant names in Türkiye. Words such as ‘ağu’, ‘ağı’, ‘avu’, and ‘zıkkım’ meaning ‘poison’ have been used to name poisonous plants in Türkiye. The ‘ağı’ and ‘ağu’ words and their derivatives are the most common names among these. There are 200 poisonous plant species in Türkiye approximately. However, some of the species are named after these words in local plant naming. In this study, local plant names formed with the words ağı, ağu, and derivatives are determined along with the named species based on the dictionaries about plant names and studies that find out the plants’ local usages. It is determined that 28 taxa belonging to 15 families are named locally with words that indicate these plants are poisonous in the present study. These names are common throughout Türkiye and used in 25 provinces. Among these names, there are 18 plant names named after ‘ağı’ and its derivatives, as well as 34 plant names named after ‘ağu’ and its derivatives. The most common ones among the plants that are named with these word derivatives in Türkiye are Nerium oleander L., Arum dioscoridis Sm., Drimia maritima (L.) Stearn, Rhododendron ponticum L. subsp. ponticum ve Rhododendron luteum Sweet, respectively. The most preferred names determined were ‘ağu’ and ‘ağı’. This study has revealed the diverse range of local names given to poisonous plant species in Türkiye.

Anahtar Kelimeler

Poisonous plants, Ağı, Ağu, Local plant names, Phytonym

Ağı ve Ağu Sözcüklerinin Yöresel Bitkiadlarında Kullanımının Değerlendirilmesi

Öz

Tarih öncesi zamanlarda belirli bitkileri yiyen hayvanların öldüğünü fark eden mağara sakinlerine kadar uzanan bir geçmişe sahip olan zehir kavramı, insanlık tarihinde büyük önem taşımıştır. Özellikle bu amaçla bitkilerin kullanımı oldukça yaygındır. Bazen zehirlemek bazen de çok düşük dozlarda tedavi amaçlı kullanımı ile geçmişten günümüze zehirli bitkiler çeşitli kültürlerde yerini almıştır. Bu kullanımlar halkın yaşadığı çevreyi gözlemlemesi ile elde ettiği verilere dayanmakta ve geleneksel bilgi kapsamında değerlendirilmektedir. Bitkilerin kök, yaprak, çiçek, meyve, tohum vb. kısımları zehirli bileşikler içerebilir. Zehir sözcüğünün bazı bitkilerin yöresel adlarında kullanıldığı bilinmektedir. Bununla birlikte Türkiye’de zehirli bitkilerin yöresel adlandırılmasında zehir anlamını taşıyan ağu, ağı, avu ve zıkkım gibi kelimeler kullanılmış olup sıklıkla ağı veya ağu kelimeleri ile türevleri kullanılmaktadır. Türkiye’de yaklaşık 200 tür zehirli bitki bulunur. Fakat bu bitkilerin yöresel adlandırılmalarında bazı türler bu kelimeler kullanılarak adlandırılmaktadır. Bu çalışmada bitkilerin yöresel kullanımlarını tespit eden çalışmalar ve bitkiadları sözlükleri esas alınarak ağı, ağu ve türevleri ile oluşturulan bitkiadları ve bunların adlandırıldığı türler belirlenmiştir. Çalışmada 15 familyaya ait 28 taksonun yöresel adlandırmasında zehirli olduğunu belirten kelimeler ile adlandırma yapıldığı tespit edilmiştir. Bu adlandırmaların Türkiye genelinde yaygın olduğu ve 25 ilde kullanıldığı saptanmıştır. Bu isimler arasında ağı ve türevleri ile adlandırılan 18 bitkiadı ve ağu ve türevleri ile adlandırılan ise 34 bitkiadı yer almaktadır. Türkiye’de bu kelime türevleri ile adlandırılan bitkiler arasında en yaygın olanları sırasıyla; Nerium oleander L., Arum dioscoridis Sm., Drimia maritima (L.) Stearn, Rhododendron ponticum L. subsp. ponticum ve Rhododendron luteum Sweet türleridir. En fazla ağu ve ağı adlarının tercih edildiği belirlenmiştir. Yapılan bu çalışma ile Türkiye’de zehirli bitki türlerine verilen yöresel adların çok çeşitli olduğu ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Zehirli bitkiler, ağı, ağu, yöresel bitkiadları, fitonim

Kaynakça

• Abay, G., Kılıç, A., 2001. Pürenbeleni ve Yanıktepe (Mersin) yörelerindeki bazı bitkilerin yöresel adları ve etnobotanik özellikleri. OT Sistematik Botanik Dergisi, 8 (2): 97-104.
• Abuzar Kerar, B., Akan, H., 2019. Aktepe ve Zeytinoba köyleri (Hassa/Hatay-Türkiye) arasında kalan bölgenin florası ve etnobotaniği üzerine bir araştırma. Bağbahçe Bilim Dergisi, 6 (3): 76-96.
• Akan, H., Korkut, M. M., Balos, M. M., 2008. Arat Dağı ve çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) etnobotanik bir araştırma. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 20 (1): 67-81.
• Akaydın, G., Şimşek, I., Arıtuluk, Z. C., E. Yeşilada, E., 2013. An ethnobotanical survey in selected towns of the Mediterranean subregion (Turkey). Turkish Journal of Biology, 37 (2): 230-247.
• Akbulut, S., 2015. Differences in the traditional use of wild plants between rural and urban areas: the sample of Adana. Studies on Ethno-Medicine, 9 (2): 141-150.
• Akbulut, S., Karaköse, M., Özkan, Z. C., 2019. Traditional uses of some wild plants in Kale and Acıpayam Provinces in Denizli. Kastamonu University Journal of Forestry Faculty, 19 (1): 72-81.
• Akbulut, S., Yilmaz, D., 2022. Ethnobotanical knowledge on the plants used by people on the Datça peninsula (Muğla-Turkey). Applied Ecology & Environmental Research, 20(2): 1887-1910.
• Akkavak Zurnacı, Y., 2019. Denizli ilinin bazı ilçelerinin etnobotanik özellikleri üzerine bir araştırma. Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Danışman; Olcay Düşen, 215 sayfa, Denizli.
• Aktan, T., 2011. Yenişehir (Bursa) köylerinin etnobotanik özellikleri. Celal Bayar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Danışman; Yasin Altan, 302 sayfa, Manisa.
• Akyol, Y., Altan, Y., 2013. Ethnobotanical studies in the Maldan Village (Province Manisa, Turkey). Marmara Pharmaceutical Journal, 17 (1): 21-25.
• Albayrak, N. B., 2019. Orhaneli ve Büyükorhan (Bursa) ilçelerinde etnobotanik bir araştırma. Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Danışman; Ruziye Daşkın, 204 sayfa, Bursa.
• Alkayış, M. F., 2007. Türkiye Türkçesinde bitki adları. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Danışman; Mustafa Argunşah, 644 sayfa, Kayseri.
• Alsop, J. A., J. F. Karlik, J. F., 2016. Poisonous plants. University of California Agriculture and Natural Resources. ANR Publications, ISBN-13: 978-1-60107-958-9, 1-26 sayfa, California.
• Altundag, E., Ozturk, M., 2011. Ethnomedicinal studies on the plant resources of east Anatolia, Turkey. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 19: 756-777.
• Arslan, N., Gürbüz, B., Gümüşçü, A., 2002. Tıbbi bitkiler isim kılavuzu. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Yayın Nu:1330, ISBN: 975-482-577-7, 180 sayfa, Ankara.
• Aydın, A., Yeşil, Y., 2018. İkizce Ordu-Türkiye ilçesinde etnobotanik bir ön çalışma. Bağbahçe Bilim Dergisi, 5 (3): 25-43.
• Baytop, T., 1989. Türkiye'de Zehirli Bitkiler, Bitki Zehirlenmeleri ve Tedavi Yöntemleri. İ.Ü. Yayın Nu: 3560, Ecz Fak. Yayın Nu: 54, Gençlik Basımevi, ISBN: 975-404-111-3, 290 sayfa, İstanbul.
• Baytop, T., 1999. Türkiye'de Bitkiler ile Tedavi: Geçmişte ve Bugün. Nobel Tıp Kitabevleri, ISBN: 975-420-021-1, 480 sayfa, İstanbul.
• Baytop, T., 2007. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. 3. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları Nu:578, ISBN: 978-975-160-542-9, 512 sayfa, Ankara.
• Birincioğlu, S. S., Schmahl, W., Avci, H., 2012. Neuronal and extraneuronal lipofuscinosis in Merino sheep grazing Asphodelus aestivus seeds in western Turkey. Turkish Journal of Veterinary & Animal Sciences, 36(5): 476-482.
• Borgia, V., Carlin, M. G., Crezzini, J., 2017. Poison, plants and Palaeolithic hunters. An analytical method to investigate the presence of plant poison on archaeological artefacts. Quaternary International, 427: 94-103.
• Boz, E., İldeniz, H. K., Cabi, E., 2022. Some ethnobotanical information from Gönen (Balıkesir) District. Acta Biologica Turcica, 35 (4): 5-1.
• Bulut, G., Tuzlaci, E., 2013. An ethnobotanical study of medicinal plants in Turgutlu (Manisa—Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 149 (3): 633-647.
• Bulut, G., Tuzlacı, E., 2015. An ethnobotanical study of medicinal plants in Bayrami̇ç. Marmara Pharmaceutical Journal, 19 (3): 268-282.
• Cesur, H., Yüksel, S., 2018. İzmir ili Kiraz, Beydağ ve Ödemiş ilçeleri tıbbi bitkileri. Atlas Journal, 4 (15): 1609-1614.
• Culu, A., 2021. Erdemli (Mersin) Yöresinin geleneksel halk ilacı olarak kullanılan bitkileri. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Botanik Anabilim Dalı Yüksek Lisans tezi, Danışman; Ahmet Doğan, 226 sayfa, İstanbul.
• De Wolff J. F., De Wolff, F. A., 2011. Natural toxins. In: Moffat, A. C., Osselton, M. D., Widdop, B., Watts, J. (Eds.), Clarke's analysis of drugs and poisons. Pharmaceutical Press, London, ISBN:976-0-85369-711-4, page: 243-257.
• Emre Bulut, G., 2008. Bayramiç (Çanakkale) yöresinde etnobotanik araştırmalar. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Botanik Anabilim Dalı Doktora tezi, Danışman; Ertan Tuzlacı, 440 sayfa, İstanbul.
• Emre, G., Dogan, A., Haznedaroglu, M. Z., Senkardes, I., Ulger, M., Satiroglu, A., Emmez, B. C., Tugay, O., 2021. An ethnobotanical study of medicinal plants in Mersin (Turkey). Frontiers in Pharmacology, 12 (664500): 1-20.
• Ergenekon, M., Bölükbaşı, N., Bölükbaşı, O., 2019. Nörolojik tedavilerde kullanılan bazı şifalı bitkilerin adları üzerine kökenbilimsel bir inceleme. International Anatolia Academic Online Journal Health Sciences, 5 (1): 1-17.
• Ertuğ, F., 2004. Bodrum yöresinde halk tıbbında yararlanılan bitkiler. 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı. Düzenleyen: Kemal Hüsnü Can Başer ve Neşe Kırımer, Anadolu Üniversitesi Yayınları, 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir. Web’de yayın tarihi: Haziran 2004.
• Etimoloji Türkçe. 2023. Zehir. https://www.etimolojiturkce.com/kelime/zehir (Ziyaret tarihi: 05/07/2023). Fakir, H., Korkmaz, M., Güller, B., 2009. Medicinal plant diversity of western Mediterranean region in Turkey. Journal of Applied Biological Sciences, 3 (2): 33-43.
• Gül, V., Topcu, E., 2017. Salıpazarı (Samsun) ilçesinde yayılış gösteren zehirli bitkiler üzerine bir araştırma. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 4 (2): 162-168.
• Gürdal, B., Kültür, Ş., 2013. An ethnobotanical study of medicinal plants in Marmaris (Muğla, Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 146 (1): 113-126.
• Gürdal, B., Öztürk, F., 2021. Ethnobotanical research in sürmene district (Trabzon-Turkey, Black Sea region). Advances in Traditional Medicine, 22: 293–304.
• Gürbüz, N., 2019. Bolvadin, Çay ve Sultandağı’nda (Afyonkarahisar) yetişen doğal bitkilerin halk tarafından geleneksel kullanımı. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Moleküler Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı Yüksek Lisans tezi, Danışman; Mustafa Kargıoğlu, 229 sayfa, Afyonkarahisar.
• Güler, O., Polat, R., Karaköse, M., Çakılcıoğlu, U., Akbulut, S., 2021. An ethnoveterinary study on plants used for the treatment of livestock diseases in the province of Giresun (Turkey). South African Journal of Botany, 142: 53-62.
• Karaköse, M., 2022. An ethnobotanical study of medicinal plants in Güce district, north-eastern Turkey. Plant Diversity, 44 (6): 577-597.
• Keskin, M., Alpınar, K., 2002. Kışlak (Yayladağı-Hatay) hakkında etnobotanik bir araştırma. OT Sistematik Botanik Dergisi, 9 (2): 91-100.
• Kıncal, S., Ceylan, O., G. Görk, G., 2021. Ethnobotanical features of Ula (Muğla/Turkey) district. Biological Diversity and Conservation, 14 (1): 69-81.
• Kızılarslan, Ç., Özhatay, N., 2012. An ethnobotanical study of the useful and edible plants of İzmit. Marmara Pharmaceutical Journal, 16 (3): 194-200.
• Kingsbury, J. M., 1969. Phytotoxicology. II. Poisonous Plants and Plant-Caused Emergencies. Clinical Toxicology, 2 (2): 143-148.
• Köse, M., 2019. Güneysu (Rize) ilçesinin etnobotanik özellikleri. Artvin Çoruh Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans tezi, Danışman; Özgür Eminağaoğlu, 161 sayfa, Artvin.
• Malyer, H., Aydın, S. Ö., Tümen, G., Er, S., 2004. Tekirdağ ve çevresindeki aktarlarda satılan bazı bitkiler ve tıbbi kullanım özellikleri. Journal of Science and Technology of Dumlupınar University, (7): 103-11.
• Nepovimova, E., Kuca, K., 2019. The history of poisoning: from ancient times until modern ERA. Archives of toxicology, 93 (1): 11-24.
• North Carolina State University Extension (NC State Extension), 2023. Frangula alnus.
• https://plants.ces.ncsu.edu/plants/frangula-alnus/#:~:text=It%20does%20produce%20a%20fleshy,the%20twigs%20to%20break%20easily (Ziyaret tarihi: 17/11/2023).
• Olgun, Ş., 2019. Arıcak (Elazığ) ilçesinin etnobotanik özellikleri. Bingöl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans tezi, Danışman; Lütfi Behçet, 265 sayfa, Elazığ.
• Özçelik, H., Sağmanlıgil, H., 1993. Van gölü havzasının zehirli bitkileri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 4 (1): 171-189.
• Özçelik, H., Balabanlı, C., 2005. Burdur ilinin tıbbi ve aromatik bitkileri. I. Burdur Sempozyumu, Düzenleyen: M.
• Zeki Yıldırım, Şevkiye Kazan Nas ve Gökay Yıldız, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sayı: 2, 1127-1136, 16-19 Kasım 2005, Burdur. Baskı/Yayın Bilgisi: 2007.
• Plants of the World Online (POWO), 2023. https://powo.science.kew.org/ (Ziyaret tarihi: 05/11/2023).
• Polat, R., Satıl, F., 2012. An ethnobotanical survey of medicinal plants in Edremit Gulf (Balıkesir–Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 139 (2): 626-641.
• Polat, R., Cakilcioglu, U., Kaltalioğlu, K., Ulusan, M. D., Türkmen, Z., 2015. An ethnobotanical study on medicinal plants in Espiye and its surrounding (Giresun-Turkey). Journal of ethnopharmacology, 163: 1-11.
• Sadıkoğlu, N., Alpınar, K., 2001. Etnobotanik açıdan Bartın. 13. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Düzenleyen: Elçin Gürkan ve Ertan TuzlacıMarmara Üniversitesi Yayınevi, 20-22 Eylül 2000, Bildiri Kitabı: 2001, İstanbul.
• Sargin, S. A., 2015. Ethnobotanical survey of medicinal plants in Bozyazı district of Mersin, Turkey. Journal of Ethnopharmacology, 173: 105-126.
• Sargin, S. A., Selvi, S., V. Lopez, V., 2015a. Ethnomedicinal plants of sarigöl district (manisa), Turkey. Journal of Ethnopharmacology, 171: 64-84.
• Sargin, S. A., Selvi, S., M. Büyükcengiz, M., 2015b. Ethnomedicinal plants of Aydıncık district of Mersin, Turkey. Journal of Ethnopharmacology, 174: 200-216.
• Sezik, E., Tabata, M., Yesilada, E., Honda, G., Goto, K., Ikeshiro, Y., 1991. Traditional medicine in Turkey I. Folk medicine in northeast Anatolia. Journal of Ethnopharmacology, 35 (2): 191-196.
• Sevgi, E., Kızılarslan, Ç., 2013. Bir isim çok bitki Mayasıl otu. Avrasya Terim Dergisi, 1 (1):17-29.
• Sevgi, E., Kızılarslan Hançer, Ç., Akkaya, M., Altundağ Çakır, E., 2018. Biga’da (Çanakkale) geleneksel kullanımı olan bitkilerin yöresel adları ve adlandırma yaklaşımları. Avrasya Terim Dergisi, 6 (1): 35-47.
• Şahin, İ., 2016. Filoloji ve botanik alanlarının kavşağında yerel fitonimler (bitkiadları meselesi). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (56): 775-791.
• Şahin Fidan, E., Akan, H., 2019. Tek Tek dağları milli parkı (Şanlıurfa-Türkiye) eteklerindeki bazı köylerde etnobotanik bir çalışma. Bağbahçe Bilim Dergisi, 6 (2): 64-94.
• TGB. 2022. Rhamnus frangula L. kabuk kısmının gıdalarda kullanımının güvenilirliğinin değerlendirilmesi hakkında bilimsel görüş. 21/01/2022 tarihli toplantı.
• https://www.tarimorman.gov.tr/GKGM/Belgeler/DB_Risk_Degerlendirme/BilimselGorus/Rhamnus+frangula.pdf (Ziyaret tarihi: 01/11/2023).
• Tuzlacı, E., Erol, M. K., 1999. Turkish folk medicinal plants. Part II: Eğirdir (Isparta). Fitoterapia, 70 (6): 593-610.
• Tuzlacı, E., 2011. Türkiye Bitkileri Sözlüğü: Bitki Adlarının Özel Açıklamaları. 2. Baskı, Alfa Basım Yayım Dağıtım, ISBN:978-605-106-361-4, 1294 sayfa, İstanbul.
• Türk Dil Kurumu, 1963. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Cilt I, A Harfi, TDK Yayınları: 211/1, 836 sayfa, Ankara.
• Türk Dil Kurumu, 2023. Zehir. https://sozluk.gov.tr/ (Ziyaret tarihi: 24/03/2023). Ünver, A., 2019. Lamas çayı çevresindeki köylerde (Erdemli, Silifke/Mersin) etnobotanik araştırmalar. Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Danışman; Gülendam Tümen, 195 sayfa, Balıkesir. Üstüner T., 2022. Kahramanmaraş ilinde gıda olarak tüketilen bitki türlerinin ve kullanım amaçlarının belirlenmesi. Turkish Journal of Weed Science, 25 (1): 54-68. Yıldız, Y., 2020. Türkçe Bitki Adlarının Anlam Bilimi Açısından İncelenmesi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, Danışman; Paki Küçüker, 1095 sayfa, Sakarya. Yıldız, Y., 2021. Bitkilerin adlandırılmasında benzetmenin rolü. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4 (1): 176-187.