Gazzâlî ve İbn Rüşd’de Nedensellik Tartışması ve Bilim Tarihindeki Yansımaları

Yıl 2019, Sayı: 77, 87 - 126, 24.12.2019

Hasan Aydın

https://doi.org/10.32704/erdem.656895

Öz

İslam dünyasında Gazzâlî ile başlayan ve İbn Rüşd’de
karşılığını bulan tehâfüt (tutarsızlık) tartışması, İslam ortaçağında, kelam
(teoloji) ile felsefe geleneklerinin birbiriyle olan eleştirel diyaloglarını
irdelemek bakımından bir başlangıç noktası sunar. Tartışma konularının hemen
hepsi ilgi çekici olmakla birlikte, tehâfütteki hemen tüm tartışmaların düğüm
noktasını nedensellik sorununun oluşturduğu söylenebilir. Bilindiği gibi,
ortaçağ İslam düşüncesinin iki temel entelektüel akımı olan kelam ile felsefe
arasında, nedensellik konusunda köklü bir ayrışma yaşanmıştır. Kelamdaki
nedensellik tartışması, daha çok dinsel bildirilerde yer alan Tanrı’nın kudreti
ile Tanrı-evren ilişkisine ait ifadelerin yorumlanmasına dayanır. Kelamcılar,
antik atomcu gelenekten yola çıkarak, parçalı ve süreksiz bir evren modeli
geliştirmişler ve İslam dinsel bildirilerini bu model ışığında yorumlamışlar,
hem tanrısal hem de doğal düzeyde nedensel zorunluluğu inkâr etmişlerdir.
Aristotelesçi anlamda, nesnelerin eylemlerini gerektiren bir doğalarının ve
özlerinin olduğunu reddetmişlerdir. Oysa filozoflar, kendilerini Aristoteles’in
akılcı ve bilimsel felsefesinin geliştiricisi olarak görmüşlerdir. Felsefi
çevrelerde, Tanrı ilk neden olarak görülmüş, şeylerin tanrısal sudur yoluyla
neden-sonuç ilişkisiyle zorunlu olarak varlığa geldiği savunulmuş, nesnelerin
eylemlerini gerektiren bir doğalarının ve özlerinin bulunduğu ileri
sürülmüştür. Filozoflara göre, bir şeyi bilmek demek, o şeyin nedenlerini
bilmek demektir; dolayısıyla bir şeyin doğasının ve doğal nedenselliğin inkârı
aynı zamanda bilginin inkârı demektir. Bu yüzden nedenselliğin onayı,
filozoflar için epistemolojik ve ontolojik bakımdan yaşamsaldır. İşte Gazzâlî
kelam geleneğini, İbn Rüşd ise felsefe geleneğini öncelemiş, bu ikisi arasında
tehâfüt geleneğinde doğal nedenselliğin zorunlu olup olmadığı konusunda köklü
bir tartışma yaşanmıştır. Bu çalışmada, önce Gazzâlî’nin doğal nedenselliğin
zorunluluğu düşüncesine yönelttiği eleştiriler, ardından da bir filozof olarak
İbn Rüşd’ün Gazzâlî karşısında nedensel zorunluluğu savunusu ele alınacak,
tartışmaların dayandığı ontolojik ve epistemolojik zemin ana hatlarıyla gözler
önüne serilmeye çalışılacaktır. Tartışma gerçekten önemlidir; zira pek çok
modern doğulu ve batılı araştırmacı, Gazzâlî’nin nedenselliğin zorunluluğunu
eleştirisini, nedenselliğin inkârı olarak yorumlamış ve nedensellik düşüncesi
geçmişten günümüze bilimde güçlü bir işlev yüklendiği için Gazzâlî’yi İslam
dünyasında yaşanan bilimsel duraklamanın ve gerilemenin baş müsebbibi ilan
etmiştir. Dolayısıyla sağlıklı bir karara varabilmek için tartışmayı analiz
etmek kaçınılmazdır.

Anahtar Kelimeler

Tehâfüt (tutarsızlık), İbn Rüşd, Gazzâlî, nedensellik, zorunluluk, bilim

Discussion of Causality in Ghazzâlî and Averroes and Its Impact on the History of Science

Öz

ABSTRACT

The discussion over incoherence (tehâfüt) which starts with
Ghazzâlî and which Averroes responds provides a starting point for questioning
the critical dialogues of theology (kalâm) and philosphy tradi- tions with one
another in the middle age of Islam. Even though all the discussion subjects are
interesting, it can be said that the causality problem forms nearly all the
discussions in incoherence. As its known, a radical separation has been
experienced between two major intellectual traditions of the medieval Islamic
thought: theology (kalâm) and philosophy (falsafah). The discussion of
casuality in theology are based on the interpretations of some statements
related to the power of God and the relation of God-universe in the sacred
texts. The theologists developed a fragmental and discontinuous model of
universe and they interpreted the Islamic sacred texts under the light of this
model though using an ancient atomist tradition and they rejected the causality
both at the divine and natural level. They rejected the nature and the essence
which require the actions of the objects. However, the philosphers regarded
themselves as the developers of the rational and scientific philosophy of
Aristotle. In philosophy, the God was regarded as the first cause, it has been
defended that the things necessarily existed with cause and effect through
divine emanation (sudûr), it has been claimed that the objects have the nature
and the essence that require their actions. To philosophers, to know a thing is
to know its causes; namely, the rejection of the nature or essence of a thing
and natural causality means the denial of knowledge as well. Therefore, the
approval of causality is essential for the philosophers ontolgically and
epistemologically. While Ghazzâlî prioritises the theological tradition,
Averroes prioritises the philosophical tradition; a radical discussion has been
experienced between these two as to whether the natural causality is necessity
in the incohererence tradition. In this study, first, the criticisms of
Ghazzâlî towards the thought of natural causality necessity and then as a
philospher the defend of Averroes regarding the natural causality against
Ghazzâlî will be focused on, the ontological and the epistemological ground on
which the discussions are based will be generally revealed. The discussion is
highly important; for many modern eastern and western researchers have
intrepreted Ghazzâlî’s criticisim of the necessity of causality as the denial
of causality and they declared that Ghazzâlî is the main reason for the
scientific decadence; for the thought of causality has had an important
function in science from past to our present time. Therefore, it is inevitable
to analyze the discussion so as to reach a right decision.

Anahtar Kelimeler

Incoherence (tehâfüt), Ghazzâlî, Averroes, causality, necessity, science

Kaynakça

• Aristotle (1936). Physics, trs: W. David Ross, Oxford: Clarendon Press.
• Aristotle (1998). Metaphysics, trs: H. Lawson-Tancred, London: Penguin Books.
• Atay, H. (2012). “Gazzali’nin Felsefeye Karşı Tutumu”, 900. Vefat Yılında Uluslararası Gazzâlî Sempozyumu (Bildiriler Kitabı), İstanbul.
• Aydın, H. (2009). Eski Yunan’dan İslam’ın Klasik Çağında Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu, İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
• Aydın, H. (2003). “Gazzâlî ve David Hume’da Nedensellik Kuramı (Karşılaştırmalı Bir İnceleme)”, OMÜİF Dergisi, sayı: 16, Samsun.
• Aydın, H. (2019). Ortaçağda Sözde Aristotelesçi Yapıtlar ve ‘Salt İyi’ ya da ‘Nedenler Kitabı’, İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
• Aydın, H. (2016). İslam Kültüründe Felsefenin Krizi ve Aydınlanma Sorunu, İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
• Bouthoul, G. (1975). Zihniyetler, çev.: Selmin Evrim, İstanbul: İÜEF Yayınları.
• Cürcânî, S. Ş. (2015). Şerhu’l-Mevâkıf, cilt: I-II-III, çeviren: Ömer Türker, İstanbul: TYEK Başkanlığı.
• Çelebi, K. (1990). Mizanu’l-Hakk f î İhtiyâri’l-Ehak (İslam’da Tenkid ve Araştırma Usulü), yay. haz.: Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, İstanbul.
• Dağ, M.–Aydın, H. (2018). Ortaçağ İslam Kültüründe Felsefe (Akımlar, Filozoflar ve Temel Sorunlar), İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
• Dağ, M. (1987). “İmâm el-Haremeyn el-Cüveynî’de Nedensellik Kuramı”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 2, sayı: 2, Samsun.
• Dağ, M. (1976). Cüveynî’nin Âlem ve Allah Görüşü, Doçentlik Tezi, Ankara.
• Demir, R. (2005). Philosophia Ottomanica, cilt: I, Ankara: Lotos Yayınları.
• Demir, R. (2015). Nerede Hata Yaptık? (Doğu’da Bilimin Gerileyişinin Harici ve Dâhili Nedenleri Üzerine Bir Tartışma), Ankara: Lotus Yayınevi.
• el-Eş‘arî, E. H. (1952). “Kitâb el-Luma‘ fî er-Redd alâ Ehl ez-Zeyğ ve el- Bid‘a”, tahkik: R. J. McCarthy, Theology al-Ash‘arî içinde, Beyrût.
• el-Eş‘arî, E. H. (2005). Makâlâtü’ül-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn (İlk Dönem İslam Mezhepleri), çeviren: M. Dalkılıç-Ö. Aydın, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• el-Eş‘arî, E. H. (1991). el-İbâne an Usûl ed-Diyâne, tahkik: M. el-Hazar el- Hüseyin, Beyrut.
• el-Mâturidî, E. M. (2005). Kitâb et-Tevhîd, neşr.: Bekir Topaloğlu- Muhammed Aruci, Ankara: İSAM TDV Yayınları.
• Empiricus, S. (2017). Kuşkuculuk, çeviren: M. S. Sütçüoğlu, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Fahri, M. (1992). İslam Felsefesi Tarihi, çeviren: Kasım Turhan, İstanbul: İklim Yayınları.
• Fakhry, M. (1958). Islamic Occanionalism and Its Critique by Averroёs and Aquinas, London.
• Fârâbî (1995). Erâ Ehl el-Medine el-Fâdıla, Beyrut.
• Fârâbî (1994). es-Siyâse el-Medeniyye, Beyrut.
• Fârâbî (1910). Uyûn el-Mesâ’il f î el-Mantık ve Mebâdî’ el-Felsefe el-Kadîme, Kahire.
• Gazzâlî, E. H. (1986-a). “Ravda et-Tâlibîn ve Umde es-Sâlikîn”, Mecmu’a er- Resâ’il el-İmâm el-Gazzâlî içinde, cilt: IV, Beyrût.
• Gazzâlî, E. H. (1986-b) “el-Hikme fî Mahlûkât Allah Azze ve Celle”, Mecmu’a Resâ’il el-İmâm el-Gazzâlî içinde, cilt: III, Beyrût.
• Gazzâlî, E. H. (1986-c). Me‘âric el-Kuds f î Medarici Ma’rife en-Nefs, Beyrut.
• Gazzâlî, E. H. (1962). el-İktisâd f î el-İ’tikâd, tahkik: İ. A. Çubukçu-Hüseyin Atay, Ankara: Nur Matbaası.
• Gazzâlî, E. H. (trs.). el-Maksad el-Esnâ f î Şerh Esmâ’ Allah el-Husnâ, tahkik: Ahmed Kabbânî, Beyrût.
• Gazzâlî, E. H. (1322). el-Mustesfâ min İlm el-Usûl, cilt: I, Mısır.
• Gazzâlî, E. H. (trs.). İhyâ’ Ulûm ed-Dîn, cilt: I, Beyrût.
• Gazzâlî, E. H. (1927). Tehâfüt el-Felâsife, tahkik: Maurice Bouyges, Beyrût.
• Gazzâlî, E. H. (1994). Mihekk en-Nazar, tahkik: Refik el-Acem, Beyrût
• Günaltay, M. Ş. (2008). Kelam Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu, Ankara: Fecr Yayınları.
• Hoodbhoy, P. (1992). İslam ve Bilim, çeviren: Eser Birey, İstanbul: Cep/Düşün Yayınları.
• İbn Fûrek (1987). Mücerred Makâlât eş-Şeyh Ebu el-Hasan el-Eş’arî, tahkik: D. Gımaret, Beyrut.
• İbn Hazm (2015). er-Redd alâ el-Kindî el-Feylosûf (Filozof Kindî’ye Reddiye), tahkik ve çeviren: Mevlüt Uyanık ve diğerleri, Ankara: Elis Yayınları.
• İbn Meymûn (1974). Delâlet el-Hâ’irîn, neşreden: H. Atay, Ankara: AÜİF Yayınları.
• İbn Rüşd (1985). “Faslu’l-Makâl ve el-Keşf an Minhâci’l-Edille”, Felsefe-Din İlişkileri içinde, hazırlayan: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Rüşd (1998-a). Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Tehâfüt et-Tehâfüt), cilt: I-II, çeviren: Kemal Işık ve Mehmet Dağ, İstanbul: Kırkambar Yayınları.
• İbn Rüşd (1998-b). el-Keşf, an Menâhic el-Edille f î Akâ’id el-Mille, tahk.: M. Abid el-Cabiri, Beyrut.
• İbn Sînâ (2019). et-Ta’lîkât (Felsefi-Bilimsel Fragmanlar -1-), çeviren: İsmail Hanoğlu, Ankara: Elis Yayınları.
• İbn Sînâ (1985). en-Necât, tahk.: Macit Fahri, Beyrut.
• İbn Sînâ (2005). Şifa, Metafizik, cilt. I, haz.: E. Demirli-Ö. Türker, İstanbul: Litera Yayınları.
• İbn Sînâ (2004). Şifâ, Fizik, cilt: I, haz.: E. Demirli-Ö. Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık.
• İbn Sînâ (1303) Kitâb eş-Şifâ’, cilt: I, Tahran.
• Kranz, W.(1994). Antik Felsefe/Metinler, Açıklamalar, çeviren: Suad Y. Baydur, İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Kumeyr, Y.(1992). İslâm Felsefesinin Kaynakları, çeviren: F. Olguner, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Owens, J. (1963). The Doctrine of Being in the Aristotelian Metaphysics,Toronto: Pontifical Institute of Medieval Studies.
• Pines, S. (2017). İslâm Atomculuğu, çeviren: Osman Demir, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Sayılı, A. (1963). “Ortaçağ İslam Dünyasında İlmî Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri”, Araştırma Dergisi içinde, DTCF, cilt: I, Ankara.
• Rahman, F. (1996). İslam ve Çağdaşlık, (Fikrî Bir Geleneğin Değişimi), çeviren: A. Açıkgenç-M. H. Kırbaşoğlu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Turhan, K. (1992). Âmirî ve Felsefesi, İstanbul: MÜİF Yayınları.
• Türker, M. (1956). Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, Ankara: TTK Basımevi.
• Tritton, A. S. (1983). İslâm Kelamı, çeviren: Mehmet Dağ, Ankara: AÜİF Yayınları.
• Tritton, A. S. (1942). “Foreign Influences on Muslim Theology”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. X, Part 4, London.
• Wolfson, H. A. (2001). Kelam Felsefeleri (Müslüman, Hıristiyan, Yahudi Kelamı), çeviren: Kasım Turhan, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Yıldırım, C. (1994). Bilim Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi.