Bitlis Ve Çevresinde Yer Alan Urartu Dönemine Ait Kale Ve Kaya Mezarları

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 3, 10 - 22, 14.12.2023

Çağatay Yücel Bayram Kaçar Bahar Çerioğlu

Öz

Bitlis, tarihi İpek Yolu'nun geçtiği önemli bir bölgede bulunuyor ve bu nedenle de tarih öncesi ve tarihi çağlar boyunca birçok medeniyetin izlerini taşımaktadır. Bu kadim medeniyetlerden biri de Urartulardır. Urartular MÖ 9. yüzyılda Doğu Anadolu bölgesinde ortaya çıkmış bir medeniyettir ve MÖ 6. yüzyıla kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bu medeniyet sadece askeri güçleriyle değil aynı zamanda mimari ve sanat eserleriyle de tanınır. Urartular hâkimiyetlerini sürdürdüğü dönemde, Bitlis ve çevresinde birçok kale ve kaya mezarı inşa etmişlerdir. Bitlis ilindeki Urartu kaleleri, bu medeniyetin güçlü askeri varlığının bir yansımasıdır. Bu kaleler, genellikle yüksek tepelerin üzerinde konumlandırılmıştır ve doğal savunma imkânlarına sahiptirler. Kalelerdeki yapılar genellikle taş bloklarla inşa edilmiştir ve bazıları oldukça büyük boyutlardadır. Bunlardan en önemlileri Tatvan Kalesi, Adilcevaz Kef Kalesi, Ahlat Kalesi ve Cevizderesi Kalesi'dir. Bitlis ilinin en önemli Urartu kalıntılarından biri, Adilcevaz ilçesinde yer alan Kef Kalesi'dir. Bu kale, Urartu döneminde yapılmış ve bölgenin yönetim organizasyonu sağlamaktadır. Kef kalesi ve kalede yer alan saray kompleksinin kalıntıları sadece günümüze kadar ulaşabilmiştir. Tatvan Kalesi, Urartuların merkezi yönetiminin yer aldığı Van gölü havzasının batı sınırını korumak için inşa edilmiştir. Kalıntıları günümüze ulaşamamış yıkılmış ve tahrip edilmiştir. Kaya mezarları da Urartu mimarisinin önemli bir örneğidir. Bu mezarlar, genelde doğal kayaların içine oyulmuş odalar şeklindedir. Mezar odaları genellikle duvarları oyulmuş taş bloklarla çevrili bir çukurun içinde ve birden çok odası bulunur. Bitlis ilinde Urartu dönemine ait en önemli kaya mezarı, Tatvan kaya mezarıdır. Tatvan kaya mezarı, diğer Urartu kaya mezarları gibi sadece kaledeki kral soyundan gelen yönetici ve ailesi için yapılmıştır. Normal halk için genelde büyük taşların altına yerleştirilmiş, urnelere konulmuş veya toprağa gömülmüş basit gömme mezarlar yapılmaktaydı.

Anahtar Kelimeler

Urartu, Tatvan Kalesi, Ahlat kalesi, kaya mezarları, Kef kalesi

Kaynakça

• Arınç, Kenan (2007). “Tarihî ve Siyasî Coğrafya Perspektifiyle Bitlis, Ahlat ve Tatvan Şehirlerinin Kuruluş ve Gelişmeleri” I. Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri.
• Avcı, Can (2013). "Sardurihinili Kenti ve Yeni Değerlendirmeler". M.Taner Tarhan'a Su nulan Makaleler, edt. Oğuz Tekin, Mustafa H. Sayar, Erkan Konyar, Ege Yayınları, İstanbul, s. 37-53.
• Ayman, İsmail (2013). Urartu Krallığı’nın Yayılım Alanı İçerisinde Yer Alan Yerleşim Tipleri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Belli, Oktay (1977). “Van Bölge Müzesindeki Çivi Yazılı Urartu Tunç Eserleri”. Anadolu Araştırmaları, 4-5, İstanbul 1976-1977, s.177-225.
• Belli, Oktay (1982). “Alniunu Kenti ve Taş Atölyesinin Keşfi”. Anadolu Araştırmaları, S.5, s.115-150. Bilgiç, Emin, ve Baki Öğün (1964a). “1964 Adilcevaz Kazıları Hakkında”. Tarih Araştırmaları Dergisi. S.132, s.102-105.
• __________ (1964b). “1964 Adîlcevaz Kef Kalesî Kazıları” S.8, s.65-92. ___________(1965). “Adilcevaz Kef Kalesi Kazıları 1965-Second Season of Excavation at Kef Kalesi of Adilcevaz” Anadolu (Anatolia) S.9, s.1-20.
• ___________(1974). “Adilcevaz Kef Kalesi kazıları 1972”. Türk Arkeoloji Dergisi. S.30(1), s.31-35.
• Caner, Eyüp. Parlıtı, Umut. ve Tosun, M. (2020). “Arkeolojik Araştırmalarda Kurumsal Devlet Kimliğinin Kent Mimari Silueti Üzerindeki Etkilerine Bir Örnek: Urartu Kale Kentleri”. Geçmişten Günümüze Tarih Araştırmaları, edt. Mutlu Adak, Gazi Kitabevi, Ankara, s. 111-136.
• Çevik, Nevzat (1997). “Urartu Kaya Mezarlarında Ölü Kültüne ilişkin Mimari Elemanlar”. Türk Arkeoloji Dergisi. S.51, s. 419-459.
• ___________(2000). Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çilingiroğlu, Altan (2011). "Ayanis Kalesi". Urartu Doğu’da Değişim edt. K. Köroğlu, E. Konyar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s. 338-366.
• Çizmeli Öğün, Zeynep (2012). “Adilcevaz Kef Kalesi (1964 - 1974)”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü Dergisi. EK III.2 Anı, Armağan Serisi. s. 288.
• Danışmaz, Harun (2018). Arkeolojik Veriler Çerçevesinde Urartu Krallığı’nın Eyalet Sistemi. Doktara tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• ____________ (2020). Urartu Krallığı: Yönetim ve Organizasyon. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Deniz, Eşref (1980). “Urartu Oda Mezarları Kemik Kalıntıları Üzerinde Arkeobiyolojik Araştırmalar”. Ankara Tıp Bülteni. C.2, s.103-112.
• Erdoğan, Serkan (2017). “Kefkalesi Urartu Yerleşiminin Tarihsel Arka Planı”. Türk Arkeoloji Dergisi. C. 36, S. 62, s. 31-58.
• Erzen, Afif (1992). Doğu Anadolu ve Urartular, Ankara, 1992.
• Erzen, Afif (1976). "Çavuştepe Kazısı 1974 Çalışmaları", Türk Arkeoloji Dergisi, 23-2, Ankara, s. 45-51.
• Kaçmaz Levent, Esra (2022). “The Early Urartian Kings Ishpuini and Minua’s Search for a Royal Architectural Idiom as Reflected in the Lower and Upper Anzaf Fortresses”. Anadolu Araştırmaları-AnatolianResearch, 27, s. 81–105.
• Kızmaz, İhsan (2014). Van ve Bitlis Yörelerindeki Urartu Dönemine Ait Eserler ve Bölgede Yapılan Kazılar. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Kocaispir, Ahmet. ve Parlıtı, Umut. (2020). “Kuzey Mezopotamya’dan Orta Asya’ya Uzanan Çok Bileşenli Kültürün İzleri: Halaf Kültürü”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 69, s. 411-440.
• Kocaispir, Ahmet. ve Parlıtı, Umut. (2022). “Urartu’nun Kuzeydoğu Anadolu’ya Ulaşımında Yol Ağı Sorunsalı”. I. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu (Yol), 9-11 Mayıs 2022, Erzurum, s. 856-869.
• Kuş, Ayşegül (2020). “Southgate’e Göre 19. Yüzyılın İlk Yarısında Bitlis”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. S.15, s.409-420.
• Öğün, Baki (1974). “Urartu Halk Mezarları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi. Yayın No: 239, s.445-468.
• Özfırat, Aynur (2022). “Van Gölü'nün Batı Kıyısında İki Urartu Merkezi”. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. S.108, s. 21-26.
• Parlıtı, Umut. Kocaispir, Ahmet. ve Öncel, Kenan. (2021). “The Magnificent UrartianFortress on The Southern Slope of Munzur Mountains (Tunceli): Kurmizak”. Iğdır Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 27, s. 24-56
• Pınarcık, Pınar (2014). "Urartuların Başkentleri". Tarih Araştırmaları Dergisi 33/56, s. 35-54.
• Piotrovskii, Boris B. (1950). Karmir-Blur I, Rezultati Rabot Arheologiheskoy Ekspeditsiyi Instituta Istoriyi Akademiyi Nauk Armyanskoy SSR i Gosudarstvennogo Ermitaje, Yerevan: Akademiyi Nauk Armyanskoy SSR.
• Southgate, Horatio (1840). “Narrative of a Tour Through Armenia, Persia and Mesopotamia”. Vol. I, New York: D. Appleton and Co.