Physicians as Experts in the Classical Period of the Ottoman Jurisdiction Law

Yıl 2024, Cilt: 19 Sayı: 1, 287 - 333, 30.04.2024

Ahmet Kılınç

Öz

The legal system of the Ottoman State is divided into two: the classical period and the post-tanzimat period. The sources and application of classical period Ottoman law have relatively unique characteristics. It is known that during the long period of the mentioned period, the state took serious steps to ensure justice. The provision of justice is too complex an issue that cannot be achieved only by judges, who are referred to as qadi. Many officials assist qadis during the trial. Experts also supported the judge while solving the case. The institution of expert existed in ancient times, in the Ottoman State and even in today; this information shows us that expert is indispensably important for the judicial organization. Experts played very important roles in ensuring justice in the classical period of the Ottoman State. Expert, in its simplest form, can be defined as a third party whose expertise is consulted when the subject of a legal dispute requires special and technical knowledge. If the dispute before the judge requires technical knowledge about health, medical personnel can be consulted as experts. This determination is valid in the Ottoman State as it is today. It should be noted that the number and variety of medical personnel providing medical intervention in the Ottoman State was wide. In this study, all people who provide medical intervention for treatment purposes or to prevent, determine or protect the disease are considered as physicians. Ottoman State was very meticulous in matters such as training physicians and practicing their profession. This study attempts to explain in what kind of cases the physicians have been seen as experts in the classical period of the Ottoman Empire, how they were appointed and the effects of their opinions on the stage of the case. While Qadı registers are our first-hand source, the Registries Records (Mühimme Defterleri) and other archival documents are used as the sources when needed. This study is relatively original, because it does not focus on experts or physicians. It underlines the physicians as experts. The results of the study are as follows: In the Ottoman judicial organization, physicians appear as viewing members, shuhud’ul hal members, litigant of consent record and experts roles. Qadıs have wide discretion to apply to a physician expert. Qadıs first decide on the need for professional knowledge of the dispute; then they applied to the opinions of physicians as experts. The central authority determined the expert physicians in the case of conflicts concerning the defective slave-concubine. The judges have appointed the physicians as experts who work in the Darushaifa or their own offices in the region. Qadıs did not apply to the medical expert in matters that could be understood by the ordinariness of life, even if the subject matter was a medical matter. Depending on the circumstances of the case, the judges applied to the physician in one of the cases related to the same subject while they could not apply to the ot-her. At this point, Qadıs were limited in the claims of “leprosy” and in the case of. The physicians were able to present their views in the presence of a member of the expedition, by sending their opinion or before the court. The physicians who expressed their opinion as experts before the court were able to become witness in the same case. Expert physicians were seen in following cases: murder, assault and battery, adultery, reject the religion claims, conflicts concerning the defective slave-concubine, the presence of leprosy or mental and neurological disorders. Other physicians were experts in determining the claim of non-standard (unusual) treatment. The medical opinions of the physicians have played an important role in the legal analysis and decision of the case by the judges. The opinion of the expert physician was not disputed. The experience of classical period Ottoman law reveals that measures should be taken to ensure that physicians perform their profession properly and that judges should have wide discretion in appointing medical experts. This accumulation of legal history reveals that judges must be courageous in making decisions without consulting an expert on case matters that can be understood in the ordinary course of life.

Anahtar Kelimeler

Physician, surgeon, kehhal (ophthalmologist), expert, medicine, disease, mental and neurological disorders doctor (Bimarhaneci), capable wo-men (kabil hatunlar), lunatic, classical period, Ottoman State, Darushai-fa

KLASİK DÖNEM OSMANLI YARGILAMA HUKUKUNDA BİLİRKİŞİ SIFATLARIYLA HEKİMLER

Öz

Bu çalışma Osmanlı Devleti’nin klasik döneminde hekimlerin bilirkişi olarak ne tür davalarda görüldüklerini, nasıl atandıklarını ve görüşlerinin davanın seyrine olan etkisini izah etmeye çalışır. Kadı sicilleri, birinci el kaynak olmakla beraber, veri sağlayan mühimme kayıtları ve diğer arşiv belgeleri de yeri geldiğinde istifade edilen belgelerdir. Sadece ehl-i vukufu ya da sadece hekimleri çalışmaması, hekimlerin hukuk süjesi yönünü çalışması, işbu çalışmayı nispeten özgün kılmaktadır. Çalışma ile ulaşılan birtakım sonuçlar şunlardır: Osmanlı yargı teşkilatı içerisinde, hekimler, keşif heyet üyesi, şuhudul hal, rıza sene-dinin tarafı ve ehl-i vukuf rolleri ile karşımıza çıkmaktadırlar. Kadıların hekim bilirkişisine başvurma konusunda geniş takdir yetkisi vardır. Kadılar, öncelikle uyuşmazlık konusunun hekimlik meslek bilgisine ihtiyaç olduğuna karar vermiş; ardından hekimlerin görüşlerine bilirkişi olarak başvurmuşlardır. Ayıplı köle-cariye ile ilgili uyuşmazlıklarda hangi hekimlerin bilirkişilik yapabileceğini merkezi otorite belirlemiştir. Kadılar bulundukları bölgede mesleklerini icra eden Darüşşifadaki veya kendi dükkanları olan hekimleri görevlendirmişlerdir. Kadılar, dava konusu tıbbi bir mevzu dahi olsa hayatın olağan akışı ile anlaşılabilecek hususlarda hekim bilirkişiye başvurmamışlardır. Somut olayın şartlarına bağlı olarak kadılar aynı konuya ilişkin davaların birinde hekime başvurabilmişken diğerinde başvurmayabilmiştir. Bu noktada “cüzzam” ve ayıplı cariye-köle iddialarında kadıların yetkileri sınırlandırılmıştır. Hekimler, keşif heyet üyesinde yer alarak, haber göndererek veya mahkeme huzurunda görüşlerini bildirebilmişlerdir. Mahkeme huzurunda ehl-i vukuf olarak görüş bildiren hekimler, daha sonra “şahit” statüsüne geçebilmişlerdir. Kayıtlarda hekimlere ehl-i vukuf olarak adam öldürme, müessir fiil, zina, mürtedlik iddiası, cüz-zamlı veya akli melekelerinin yerinde olup olmadığı, cariye ve veya kölelerin “ayıplı” olup olmadıklarının tespitinde başvurulmuştur. “Mu’tad” dışı tedavi iddiasının belirlenmesinde de diğer hekimler bilirkişilik yapmışlardır. Hekimlerin tıbbi görüşleri, kadılar tarafından vakanın hukuki tahlilinde ve karar verilmesinde önemli rol üstlenmiştir. Bilirkişi hekim görüşlerine kural olarak itiraz edilmemiştir. Klasik dönem Osmanlı hukuku tecrübesi, hekimlerin mesleklerini layıkıyla yapmalarını sağlayacak tedbirlerin alınması ve hâkimlerin hekim bilirkişisi belirleme hususunda geniş takdir yetkisine sahip olması gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu hukuk tarihi birikimi, hayatın olağan akışı ile anlaşılabilecek dava konularında hâkimlerin bilirkişiye gitmeden karar vermede cesur olmalarını gerektiğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tabip, hekim, cerrah, kehhal (göz hekimi), ehl-i hibre, ehl-i vukuf, deva, hap, illet, Bimarhaneci, kabil hatunlar, cenun, bilirkişi, klasik dönem, Osmanlı Devleti, Daruşşifa

Etik Beyan

Bulunmamaktadır.

Destekleyen Kurum

Bulunmamaktadır.

Teşekkür

Bulunmamaktadır.

Kaynakça

• Abacı, Nurcan. “Osmanlı Dönemi Bilirkişilik Uygulamaları Üzerine Bir Araştırma”. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3 (2002): 75-84.
• Akgündüz, Ahmed. İslam Hukukunda Kölelik-Cariyelik Müessesi ve Osmanlı’da Harem. İstanbul: Osav Yayınları, 1995. Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlîlleri, 3. Ki-tap. İstanbul: Osav Yayınları, 1991.
• Akşit, Cevat. İslâm Ceza Hukuku ve İnsânî Esasları. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1976.
• Aktürk, Mustafa. İslâm Hukukunda Boşanmaya İlişkin Uyuşmazlıklarda Alternatif Çözüm Yolları. Ankara: Adalet Yayınevi, 2023.
• Alan, Ercan. 95 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil, Transkripsiyon Ve Özet). Yayımlanmamış Yüksek lisans Tezi. İstanbul Marmara Üniversitesi, 2008.
• Altuntaş, Halil ve Şahin, Muzaffer. Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Arda, Berna ve Acıduman, Ahmet. “Ayıntab Şer‘î Mahkeme Sicilleri'nden Örneklerle Tıp ve Hekimlik Üzerine Gözlemler”. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 54 (2014): 283-287.
• Atalay, İbrahim Orkun. “Osmanlı Ceza Yargılaması Usulü Hukuku Üze-rine Bir Deneme” Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. XI/3-4 (2007): 239-272.
• Atay, Sabri vd. İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi, 46 Numaralı Sicil (H.1096-1097 /M. 1685-1686). İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Atmaca, Yuvacan ve Demirgüç Ufuk. “Kronoloji Denemesi”, http://bizinsanmiyiz.iksv.org/wp-content/uploads/2017/11/sag%CC%86l%C4%B1k_tr_opt.pdf. (Erişim 10 Mayıs 2019).
• Avcı, Mustafa. Osmanlı Ceza Hukuku Genel Hükümler. Konya: Mimoza Yayınevi, 2014.
• Aydın, Mehmet Âkif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta, 1999.
• Aydın, Bilgin ve Tak, Ekrem. İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 1Numaralı Sicil (H. 919- 927 / 1513 – 1521). İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Aykut, Nezihi vd. 3 Numaralı Muhimme Defteri. Ankara: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, 1993.
• Cin, Halil ve Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Sayram Yayınları, 2011.
• Çetin, Gürsel. “Tıbbi Malpraktis”. Yorulmaz Çoşkun ve Çetin Gürsel (ed.) İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Yeni Yasalar Çerçevesinde Hekimlerin Hukuki ve Cezai Sorumluluğu, Tıbbi Malpraktis ve Adli Raporların Dü-zenlenmesi Sempozyum Dizisi No: 48, İstanbul (2006): 31-42. http://www.ctf.edu.tr/stek/pdfs/48/4802.pdf (Erişim 10 Mayıs 2019).
• Çetin, Osman. “Bursa Şer'i Mahkeme Sicillerinden Notlar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi II. 2 (1987): 59-71.
• Çiftçi, Cafer. “Müşteri Memnuniyeti, Kalite ve Osmanlı Esnafı” U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 7 (2004): 17-34.
• Çukuryurt, Alime. 50 Numaralı Mühimme Defteri (993 / 1585) (s. 84 – 166) Değerlendirme- Transkripsiyon. Yüksek lisans Tezi, İstanbul Marmara Üniversitesi, 2005.
• Dağcı, Şamil. İslâm Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Müessir Fiiller. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1996.
• Daştan, Eda. Tophane 2 Numaralı Şeriye Sicili Defteri H. 966-967/1558-1560 (İnceleme- Metin), Yüksek lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2014.
• Debbağzade, Numan. Tuhfetu’s-Sukuk. İstanbul: Matbaayı Amire, 1259.
• Demir, Alpaslan. “Konya Şer‟iyye Sicillerinde Rıza Senedi Örnekleri (1659-1749)” History Studies Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı, 2012, http://www.historystudies.net/ (Erişim 13 Mayıs 2019).
• Demirci, Ahmet. 1797-1799 (H.1212-1213) yıllarına ait “3 Numaralı Tokat Şer‘iye Sicil Defteri” nin transkripsiyonu, (Yayımlanmamış Yüksek lisans Tezi) Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2007.
• Doğan, Cahid. “Bilirkişiliğin Hukuksal Yapısı Ve Tıbbî Bilirkişilik”, Ha-kan Hakeri ve Cahid Doğan (ed.), Uluslararası Sağlık Hukuku Sempozyumu, Ankara: Türkiye Barolar Birliği Yayınları 2015, s. 391- 496.
• Doğangüzel, Semra Betül. “Osmanlı Hukukunda Maktulün Kadın Olduğu İnsan Öldürme Suçları” Türk Hukuk Tarihi Sempozyumu Bildiri-ler Kitabı (Ankara:, Türkiye Adalet Akademisi, 2023) ss. 635-676.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Ateş İstidâsı İslam-Osmanlı Hukukunda Mahke-me Kararlarının Kontrolü, İstanbul: Filiz Kitabevi 2001.
• Ekşi, Ahmet. İslam Tıp Hukuku, İstanbul: Ensar Neşriyat 2011.
• Erol, Rasim vd. İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (H. 1073 - 1074 / M. 1663 - 1664), İstanbul: İSAM Yayınları 2010.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin. Türk Hukuk Tarihi, İstanbul: Filiz Kitabevi 2000.
• Gedikli, Fethi. “Nikola sünnetli mi sünnetsiz mi?” Hürriyet Tarih, İstanbul: 2 Nisan 2003, s. 22.
• Gök, İlhan. Başbakanlık Osmanlı Arşivi 168 Numaralı Mühimme Defteri (S. 200-376) (1183-1185/1769-1771) Transkripsiyon, Değerlendirme, (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 2007.
• Göktaş, Hanım. 191 Numaralı Isparta Şer‘İyye Sicili (H. 1282-1283/M.1865- 1867)’nin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi (Yayımlanmamış Yüksek lisans Tezi), Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2012.
• Günalan, Rifat. İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 51 Numaralı Sicil (H. 987 -988 / M. 1579- 1580), İstanbul: İSAM Yayınları 2010.
• İlhan, Cengiz. Günümüz Türkçe’siyle Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye), Ankara: Yetkin Yayınları 2011.
• Kahriman, Salih vd. İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil (H. 1086 - 1087 / M. 1675 - 1676), İstanbul: İSAM Ya-yınları 2010.
• Kal’a, Ahmet. “Esnaf”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XI, (Ankara 1995): 423-430.
• Karakaya, Harun. Osmanlı Ceza Hukuku’nda Parada Sahtecilik Suçu (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Karataş, Abdullah Vefa. “Türk Hukuk Tarihi Açısından Kul Sistemi”, YBHD, Y.5, 2020/1 (2020).
• Kaynak, Rahşan. “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Üsküdar’da Esnaf Hayatı (Şer’iyye Sicillerine Göre)”, Göncüoğlu Süleyman Faruk (ed.) Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII, İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları (2012): 212-219.
• Kazan, Hilal ve Yıldız, Kenan. İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (H. 990 -991 / M. 1582- 1583), İstanbul: İSAM Yayınları 2010
• Kılıç, Ahmet. 23 Numaralı ve 1573 Tarihli Mühimme Defteri/S. 1-86 (Özet- Transkripsiyon-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ Fırat Üniversitesi, 2018.
• Kılıç, Hüseyin vd. İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havâss-ı Refîa) 74 Numaralı Sicil (H. 1072 - 1073 / M. 1661 - 1662) İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Kılınç, Ahmet. “Çocuk Düşürtme Suçunun 17’nci Yüzyıl İstanbul’undaki Görünümü”. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XXIII/38 (2018): 31-84.
• Kılınç, Ahmet. Osmanlı Yargılama Hukukunda Bilirkişilik (Ehl-i Hibre /Ehl-i Vukuf), 2. Baskı, Ankara: Adalet Yayınevi, 2022.
• Kılınç, Ahmet, Argunhan, Betül “Osmanlı Yargılama Hukunda Keşfe İlişkin Birtakım Mülahazat (17-18. Yy. İstanbul Örneklemi)” Türk Hukuk Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Türkiye Adalet Akademisi, Ankara 2023.
• Kılınç, Ahmet, Kayar, Betül “Osmanlı Yargılama Hukukunda “Suhü’l Hâl”in Fonksiyoununu Yeniden Değerlendirme Gerekliliği” Adalet Dergisi, Cilt 62-63, sayı 1-2, Ankara 2019
• Kırca, Ersin: Başbakanlık Osmanlı Arşivi 168 Numaralı Mühimme Defteri (S.1-200) (1183-1185/1769-1771) Transkripsiyon, Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Marmara Üniversitesi, 2007.
• Koyuncu, Nuran “Osmanlı Devleti’nde Esnaf Gediklerinin Hukuki Esasları, Gelişimi ve İlgası”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Der-gisi, Cilt 26, Sayı 2, Konya 2018, s. 47-76.
• Kurt, İsmail. İstanbul Kadılığı 106 Numaralı Ferman Sicilinin Tavsif ve Tahlili. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1987.
• Küçük, Fatih ve Sak, İzzet. Konya Kadı Sicili 1080-1081/ 1669-1670 Defter 14, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları 2014.
• Örsten, Seda “Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Fetvâ Mecmuaları, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı 4, İstanbul Güz 2007, s. 29- 40.
• Özen, Şükrü. “İslam Hukukuna Göre Yanlış Tedavide Sorumluluk”, Sarı, Nil v.dğr. (ed.) 38 Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi, Cilt 2, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005), s. 737- 752.
• Özlü, Zeynel. “Saray-ı Hümâyûn Dişçileri İle İlgili Bazı Notlar,” Erdem Dergisi, 60, (Ankara 2011), s. 188-204.
• Özpolat, Leyla. 1 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (970–1019 / 1563–1610) (Değerlendirme ve Transkripsiyon), (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2016.
• Sönmez, Ali. “Polis Meclisinin Kuruluşu Ve Kaldırılışı, (1845-1850) The Foundation Of Police Council And lt' s Abolition (1845-1850),” Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIV, 37, (Ankara 2005), s. 259-275.
• Sabırlı, Tijen. “Vakfiyesi ve Muhasebe Kayıtları Işığında Atik Valide Vakfı” Göncüoğlu Süleyman Faruk (ed.) Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII, İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları 2012, s. 45-53.
• Sak, İzzet ve Çetin, Cemal. Konya Kadı Sicili 1126-1127 1714-1715 Def-ter 45, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları 2016.
• Sak, İzzet ve Solak İbrahim. Konya Kadı Sicili 1148-1149 / 1736-1737 Defter 53, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları 2016.
• Sak, İzzet ve Çetin, Cemal. Konya Kadı Sicili 1138-1139 / 1726-1727 Defter 50, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları 2016.
• Solak, İbrahim ve Sak, İzzet. Konya Kadı Sicili 1103-1104/1692-1693 Defter 38, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları 2016.
• Şafak, Ali. “Ehl-i Vukuf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, X, (1994): 531-533.
• Şahin, İlhan ve Emecen, Feridun M. “XV. Asrın İkinci Yarısında Tokat Esnafı,” Osmanlı Araştırmaları Dergisi, VII-VIII (1988): 287- 308.
• Tok, Özen. “Kayseri Kadı Sicillerindeki Yaralanma ve Ölüm Vakalarıyla İlgili Keşif Raporları (1650-1660)”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22, (2007): 327-347.
• Tok, Özen. “Osmanlı Dönemi Hekim-Hasta İlişkileri (Kadı Sicillerine Göre XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kayseri Örneği)”, Turkish Studies, III-IV, (2008): 788-805.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. C. III, 2. Kısım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.
• Yazıcı, Fatime. 54 Numaralı Mühimme Defteri' Nin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi (1–154). Yüksek lisans Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi, 2010.
• Yıldırım, H. Osman vd. 7 Numaralı Mühimme Defteri. Ankara: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, 1998.
• Yinanç, Refet. “Sivas Abideleri ve Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, 22 (1991): 15- 44.
• Zorlu, Süleyman Emre. Osmanlı Tıp Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi, 2017.
• BOA), Cevdet Sıhhıye (C..SH.), 24-1151; 23- 1114.
• BOA), Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri (A.{DVNSMHM.d.), 95-211-0; 91-321-0.