1890-1900 ERMENİ AYAKLANMALARININ ERZİNCAN’A YANSIMALARI VE İLK ERMENİ İSYANLARI

Yıl 2017, Cilt: 10 Sayı: 1, 21 - 34, 15.06.2017

Nurettin Birol

Öz

Türklerin Anadolu’ya gelmeleri ile başlayan
Türk-Ermeni ilişkileri 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşından sonra artan
milliyetçilik akımını ve büyük devletlerin Osmanlı topraklarını paylaşmak
istemeleri neticesinde bozuldu. Ayastefenos ve Berlin Antlaşmasından sonra
Ermeni komitaları Doğu Anadolu’da Altı Vilayette bir Ermenistan kurmak
istediler. Bu 6 vilayetten biri de Erzurum ve Erzincan da bu vilayetin bir
sancağı idi. Yabancıların yaptığı istatistiklerde ve salnamelerinde Ermeniler
Müslümanlardan fazla bir nüfusa sahip değildi. 1880’lerden sonra komiteler Erzincan’da
da faaliyetlerini artırmıştı. Önce taraftarlarını çoğaltmak maksadıyla yoğun
propaganda yaptılar. 1890’lardan itibaren de silahlanmaya başladılar.
1893’lerde Erzincan’da Ermeni kilise, okul ve evlerinde çok miktarda silah ve
patlayıcı madde ele geçirildi.  1890-1900
arası başta İstanbul olmak üzere Anadolu’nun muhtelif vilayetlerinde
Ermenilerin gösterileri ve Müslüman halkı tahrikleriyle çatışmalarla
geçti.1894, 1895 ve 1896 yıllarında Erzincan merkez ve ilçelerinde Müslüman
halk ile Ermeniler arasında şiddetli çatışmalar yaşandı ve neticede çoğunluğu
Ermenilerden olmak üzere yaklaşık 1000 civarında insan öldü. Bu çatışmalar önce
komitacıların Müslümanlara saldırıları ve tahrikleriyle başlamış, galeyana
gelen Müslüman ahali Ermenilere saldırmıştı. Komitacıların istediği de zaten
buydu. Sonunda zaptiye birlikleri asayişi sağladı. 1895-96 yıllarında meydana
gelen olaylarda ülke genelinde Osmanlı kaynaklarına göre yaklaşık 1.800
Müslüman, 8.700 Ermeni olmak üzere 10.500 ölü ve 4.000’e yakın yaralı vardı.
Yabancı konsoloslukların raporlarına göre ise 1896 Şubatında ölü sayısı 40.000
olarak gösterilmişti.        Ermenilerin Gayeleri bir dış müdahaleyi
gerçekleştirmekti. Buna rağmen II. Abdülhamit Ruslar ile İngilizleri karşı
karşıya getirmiş ve Ermeni Komitecilerinin umduğu bütün yabancı müdahale
imkânları kesin olarak önlenmiş ve 1. Dünya savaşına kadar geçici de olsa bir
barış ortamı sağlanmıştı.

Anahtar Kelimeler

Ermeni Komiteleri, Erzincan, Tercan, Kemah, Eğin

Kaynakça

• Akçora, Ergün Öz – Kaya, Mehmet (2014) “Ermeni Komitelerinin Anadolu’da Çıkardıkları İsyanlar (1878-1905), ” Yeni Türkiye S.60 C.III Ermeni Meselesi Özel Sayısı Ankara .
• Ali Kemali, (1992). Erzincan, İstanbul .
• Akyüz, Yahya (1997). Türk Eğitim Tarihi. İstanbul.
• Armaoğlu, Fahir (2007). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914) İstanbul .
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.), (1991) Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, XXVII, İstanbul . Berlin Kongresi, (Yazar yok) (H.1298).Matbaayı Amire,
• Birol, Nurettin (2014). “1890-1901 Ermeni Olayları ve Halil Rıfat Paşa” Yeni Türkiye S.60 C.III Ermeni Meselesi Özel Sayısı Ankara .
• Çakaloğlu, Cengiz (1999). “Erzincan ve Çevresinde Ermeni Olayları (1890-1896)” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı:13 Erzurum.
• Danişmend, İsmail Hami (1972). Osmanlı Tarihi Kronolojisi IV, İstanbul .
• General Mayewski, (1330). Van Bitlis Vilâyetleri Askeri İstatistiği, İstanbul .
• Gül, Abdulkadir -Gökçen, Salim (2010). Son Dönem Osmanlı Nüfusu ve Ecnebiler Meselesi, Ankara .
• Gül, Abdulkadir- Başıbüyük, Adem (2011). Bir Tarihi Coğrafya İncelemesi (Osmanlıdan Cumhuriyete Erzincan Kazası) Erzurum .
• Gürün, Kamuran (1983).Ermeni Dosyası. Ankara .
• Haydaroğlu, İlknur Polat (1990). Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar, Ankara .
• Hocaoğlu, Mehmet (1976). Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul .
• Hüseyin Nazım Paşa,(1994) Ermeni Olayları Tarihi. I Ankara
• Karaca, Ali, (1993)Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul.
• Karal, Enver Ziya (1983). Osmanlı Tarihi VIII, Ankara .
• Karpat, Kemal H.(2003), Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri (çev.Bahar Tırnakçı) İstanbul
• Kocabaşoğlu, Uygur (1989). Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, XIX. yy.’da Amerikan Misyoner Okulları. İstanbul . Kodaman, Bayram (1987). Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Ankara .
• Küçük, Cevdet (1991). Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesi,1878-1897, İstanbul .
• Mahmud Celaleddin Paşa, (1983). Mir’ât-ı Hakikat. Haz. İsmet Miroğlu. İstanbul .
• Mazıcı, Nurşen (1987). Belgelerle Uluslararası Rekabette Ermeni Sorununun Kökenleri. (1878–1918) İstanbul .
• Osman Nuri,(1327). Adülhamid-i Sâni ve Devr-i Saltanatı III, İstanbul .
• Ökte, Ertuğrul Zekai (1989) Osmanlı Arşivi Yıldız Tasnifi-Ermeni Meselesi I, İstanbul .
• Serdar, Mehmet Törehan (2014). “Vilâyât-ı Sitte” Yeni Türkiye Ermeni meselesi özel sayısı 62 C.III Ankara .
• Sezer, Ayten (1999). Atatürk Döneminde Yabancı Okullar (1923-!938). Ankara .
• Şimşir, Bilal (1986). “Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti” Uluslararası Terörizm ve Gençlik Sempozyumu Bildirileri. Sivas .
• Şişman, Adnan (2002). “Misyonerlik ve Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler” Türkler. C.14, Ankara .
• Toksoy, Ahmet (2014). “1018-1071 Yılları Arasında Selçuklu Bizans İlişkileri ve Ermeniler” Yeni Türkiye S.60 C.I Ermeni Meselesi Özel Sayısı Ankara .
• Tozlu, Necmettin (1991). Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara .
• Turan, Osman (1971). Selçuklular zamanında Türkiye, İstanbul .
• Uras, Esat (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul .
• Vahapoğlu, Hidayet (1992). Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar. İstanbul .
• Yerasimos, Stefanos (1980). Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye II., İstanbul .