Fârâbî’ye Göre Teolojik-Kelâmî Yöntem

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 400 - 428, 15.03.2024

Rıza Tevfik Kalyoncu

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1386589

Öz

Bu makalede Fârâbî’nin Ḳıyâsü’ṣ-ṣaġīr eserinin içeriğine yakından bakılarak bu eserin Fârâbî mantığının geneline nasıl oturduğu konular üzerinden incelenmektedir. Bu eserin Fârâbî felsefesi içerisindeki konumu ve Fârâbî’nin bu eserdeki tasvirleri ile ilgili çalışmalarda farklı yorumlar ön plana çıkmaktadır. Bu yorumlar dikkate alındığında Fârâbî’nin kelâmın yöntemini nasıl incelediği tam olarak vuzuha kavuşmamaktadır. Çalışmada Fârâbî’nin kelâmcılarının yöntemini temsil ve tümevarım arasında ara bir noktaya yerleştirdiği bunun da Fârâbî’nin anlam teorisi ile doğrudan alakalı olduğu ispatlanmaktadır. Bu çerçevede öncelikle Fârâbî’nin temsil ve tümevarım ile ilgili yaklaşımı açıklığa kavuşturulduktan sonra akabinde kelâmcıların yönteminin neden tam olarak temsil ya da tümevarım değil de bu iki unsurdan parçalar barındıran bir metot olarak tasvir edildiği gösterilmektedir. Çalışmada gösterileceği üzere konuyla ilgili çalışmalarda Fârâbî’nin kıyas teorisindeki farklılaşma onun kelâmcıların yöntemine daha yakından ve Aristoteles mantığının gözlüğüyle bakabilmesini mümkün kılmıştır. Makalenin temel iddiası Fârâbî’nin kelâm yöntemini temsil ve tümevarım arasında bir noktada değerlendirerek genel mantık kurgusu ile uyumlu bir neticeye ulaştığını göstermektir.

Anahtar Kelimeler

Mantık, Kelâm, Yöntem, Temsil, Tümevarım, Anlam

Etik Beyan

Makale, 2023 Haziran ayında savunulmuş olan doktora tezimin ilgili bölümünün makale haline getirilmiş şeklidir. Bu durum başlık sayfasında ifade edilmiştir.

The Theological Method According to al-Fārābī

Öz

The article contains a close reading of the content of Short Book of Syllogism According to the Method of Theologians. The secondary literature about this topic has different views about how to classify this text inside al-Fārābī’s logical corpus. When these interpretations are considered, the analyses made by al-Fārābī is not understood correctly and clearly. This article tries to prove that al-Fārābī’s evaluation of the method of theologians is based on the interactive character of his logic. In addition, al-Fārābī analyzes the method of theologians as a method between analogy and deduction. As the article shows, this analysis of al-Fārābī is because of his differentiation from the orthodox Aristotelian idea of syllogism. However, the nature of the interactive relation between different realms of meaning in al-Fārābī’s logic deserves another study, the article covers the points that shape al-Fārābī’s evaluation of the method of theologians. In general, al-Fārābī extends the meaning of the concept of syllogism and provides the idea that issues regarding to the verbal might be classified under syllogism. The article’s thesis is that this framework shaped al-Fārābī’s explication of the method of theologians.

Anahtar Kelimeler

Logic, Islamic Theology, Method, Analogy, Induction, Meaning

Kaynakça

• Akbay, Yunus Emre. “Fârâbî’nin Tümevarım Anlayışı Üzerine Bir İnceleme.” Üniversite Araştırmaları Dergisi 1/6 (2023), 13–25.
• Akşit, Mirpenç. Fârâbî’de Mantığın Dili ve Dilin Mantığı Üzerine Bir Anlam Arayışı. Atatürk Üniversitesi, 2017.
• Aydınlı, Yaşar. “Fârâbî’de İlm-i Kelâm ve Fıkıh.” Fârâbî Sempozyumu Bildirileri. ed. Şenol Korkut Fehrullah Terkan. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
• Aydınlı, Yaşar. “Fârâbî’nin ‘El-Fuṣûlü’-Ḫamse’ Adlı Eseri: Tahlil ve Çeviri.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (2018), 19–72.
• Bilen, Osman. “Mantık ve Gramer İlişkisi Üzerine İki Görüş”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIII-XIV (2021), 89-100
• Black, Deborah L. “Knowledge and Certitude in Al-Fārābî’s Epistemology.” Arabic Sciences and Philosophy 16 (2006).
• Black, Deborah L. Logic and Aristotle’s Rhetoric and Poetics in Medieval Arabic Philosophy. Leiden: Brill, 1990.
• Çetin, Ali. “Erken Dönem İslâm Düşünce Geleneğinde Fârâbî Felsefesi ve Mantığı.” Kader 19/2 (2021), 702–706.
• Colmo, Christopher. Breaking with Athens: Alfarabi as Founder. Oxford: Lexington Books, 2005.
• D’Arcy, Guillaume De Vaulx. “La Naqla, Étude Du Concept de Transfert Dans l’œuvre d’Al-Fārābi.” Arabic Sciences and Philosophy 20/1 (2010).
• Demir, Hilmi. Delil ve İstidlalin Mantıki Yapısı: İlk Dönem Sünni Kelâm Örneği. İstanbul: İsam Yayınları, 2012.
• Dore, Fatma. Fârâbî’nin Dil ve Anlam Kuramı. Marmara Üniversitesi, 2011.
• el- Câbirî, Muhammed Âbid. Arap- İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. trans. Burhan Köroğlu Vd. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2009.
• Fârâbî. El-Cemʿ Beyne Reʾyeyi’l-Ḥakîmeyn. ed. Elbir Nasri Nâdir. Beyrut: el-Mektebetü’l-Şarkıyye, 1986.
• Fârâbî. İḥṣâʾü’l-ʿulûm. ed. Osman Emin. Dâru’l-Fikr el-Arabî, 1949.
• Fârâbî. “Kitâbu’l-Burhân.” El-Manṭıḳ ʿinde’l-Fârâbî. ed. Macid Fahri. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1987.
• Fârâbî. “Kitâbü’l-Cedel.” El-Manṭıḳ ʿinde’l-Fârâbî. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Ḫaṭâbe. Mısır: Matbatu Dâru’l-Kitâb, 1976.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Ḥurûf. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Fârâbî. “Kitâbü’l-Ḳıyâs.” El-Manṭıḳ ʿinde’l-Fârâbî. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1986.
• Fârâbî. “Kitâbü Şerâʾiṭi’l-Yaḳīn.” El-Manṭıḳ ʿinde’l-Fârâbî. ed. Macid Fahri. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1986.
• Fârâbî. “Küçük Kıyas Kitabı.” Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1958.
• Fârâbî. Mantıkta Kullanılan Lafızlar. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Fârâbî. “Şerḥu Kitâbi’l-Ḳıyâs.” El-Manṭıḳiyyât Li’l-Fârâbî. ed. M. Tâki Daniipezûh. Kum: Mektebe Âyetullah el-’uzmâ el-mer’aşî el-necefî, 2012.
• Galston, Miriam. Opinion and Knowledge in Fārābī’s Understanding of Aristotle’s Philosophy. Chicago University, 1973.
• Guerrero, Rafael Ramón. “Aristotle and Ibn Ḥazm. On the Logic of the Taqrīb.” Ibn Ḥazm of Cordoba: The Life and Works of a Controversial Thinker. ed. Camilla Adang et al. 403–417. London, Boston: Brill, 2013.
• Gyekye, Kwame. “Al-Fārābī on Analysis and Synthesis.” Apeiron 6/1 (1972), 33–38.
• Gyekye, Kwame. “Al-Fārābī on the Logic of the Muslim Philosophical Theologians.” Journal of History of Philosophy 27 (1989).
• Janos, Damien. “Al-Fārābī.” Encyclopaedia of Islam (Third). Brill, 2015.
• Kaya, Veysel. İbn Sînâ’nın Kelâma Etkisi. İstanbul: Otto Yayınları, 2015.
• Koloğlu, Orhan Ş. “Ebû Hâşim El-Cübbâî’nin Ahval Teorisi Üzerine Bazı Mülahazalar.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 2/16 (2007), 195–214.
• Korkut, Şenol. “Fârâbî’nin Felsefî Sisteminde İlm-i Medenî, Kelâm ve Fıkıh İlişkisi.” Eskiyeni 28 (2014).
• Lameer, Joep. Al-Fārābī and Aristotelian Syllogistics: Greek Theory&Islamic Practice. ed. H.Daiber and D.Pingree. Leiden: E.J.Brill, 1994.
• Mahdi, Muhsin S. Alfarabi and the Foundation of Islamic Political Philosophy. Chicago: The University of Chicago Press, 2001.
• Öztürk, Yunus. Kelam- Metafizik İlişkisi: Fârâbî Eksenli Bir İnceleme. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Rescher, Nicholas. Al-Fārābī’s Short Commentary on Aristotle’s Prior Analytics. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1963.
• Sabra, A.I. “Al-Fārābī’s Short Commentary on Aristotle’s Prior Analytics by Nicholas Rescher.” Journal of the American Oriental Society 85/2 (1965), 241–243.
• Sevdi, Ali. “Mantık ve Nahiv İlimlerinin Analojisini Kuran Filozof: Fârâbî.” Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2021), 57–71.
• Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şahitle Gaibe İstidlal Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Getirdiği Eleştiriler.” İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007).
• Türker, Ömer. İslâm’da Metafizik Düşünce. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.