1178/1764-1765 Yılına Ait Ceyb-i Hümâyûn ve Harc-ı Hassa Defterlerine Göre Şehzade Selim/III. Selim İçin Hazırlanan Giysilerle Bazı Eşyalar

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 198 - 156, 30.11.2023

Meral Bayrak Ayşe Bayram

https://doi.org/10.47437/esogutd.1361719

Öz

Enderun Hazinesi'nin bir alt birimi olan Ceyb-i Hümâyûn Hazinesi padişahın özel hazinesidir. Padişaha ait gelirlerin toplandığı ve yine padişah tarafından yapılan harcamaların karşılandığı bu hazinenin gelirleriyle giderleri her aya mahsus olmak üzere defterlere kaydedilmiştir. Ceyb-i Hümâyûn ve Harc-ı Hassa Defterleri denilen bu defterlerden III. Mustafa dönemine ait olan 1178/1764-1765 yılı kayıtları tarafımızdan hazırlanan makale için kaynak olmuştur. III. Mustafa'nın tahtta bulunduğu yedi ve sekizinci yıla tekabül eden bu defterler oldukça kıymetli olup içinde saraydaki gündelik hayata dair çeşitli bilgileri barındırmaktadır. Bu veriler arasında 1178 yılının başında yani 1 Temmuz 1764 tarihinde iki buçuk yaşında olan III. Selim için yıl boyunca hazırlanan giysilerle bazı eşyalar ve bunlar için yapılan harcamalar dikkat çektiğinden üzerinde çalışmasının uygun olacağı düşünülmüş ve makaleye konu edilmiştir. Böylece yaklaşık olarak kırk yıl aradan sonra hanedanın dünyaya gelen tek erkek çocuğu olan dolayısıyla beklenen ve önemsenen Şehzade Selim'e henüz bebeklikten çıktığı dönemde hazırlananlar tespit edilerek anlatılmaya çalışılmıştır. Çoğu giyecek olan bu eşyaların bütün özellikleri hakkında bilgi verilmiş, erken çocukluk dönemindeki bir şehzadenin giyimine ve eşyalarına gösterilen özen aktarılmaya gayret edilmiştir. Bu şekilde bahsedilen yıl içerisinde şehzade için hazırlanan giysilerin türlerinin, sayılarının, kullanılan kumaşlarla kürklerin çeşitlerinin, aralarında değerli taşların da bulunduğu süsleme unsurlarının ve diğer eşyalarıyla ilgili ayrıntıların bilinmesi hedeflenmiştir. Osmanlı padişahları arasında reformlarıyla anılacak olan III. Selim'in ilk çocukluğuna ait kıyafetleriyle eşyalarının ilgi uyandıracağı düşünülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Şehzade Selim, III. Selim, Ceyb-i Hümâyûn ve Harc-ı Hassa Defterleri, III. Mustafa

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TSMA, d.), nr.2409/2, vr.2b, 3b, 4a; nr.2409/3, vr.3b, 4a; nr.2409/4, vr.4b, 5a, 5b, 6a; nr.2409/5, vr.3b, 4a; nr.2409/6, vr.3a, 3b, 6b, 7a; nr.2409/7, vr.2b, 3a, 3b, 4a; nr.2409/8, vr.3b, 4a; nr.2409/9, vr.3a, 3b, 4b, 6b, 7a,7b; nr.2409/10, vr.3a, 3b, 4b, 5a, 5b, 6a; nr.2409/11, vr.2b, 3a, 3b, 4a, 4b, 5a; nr.2409/12, vr.2a, 3b, 4a, 5a.
• Acar, Şinasi-Z. Metin Ateş, "Gez Uzunluğu Ne Kadardı?", Yapı, S.330, (Mayıs 2009), s.60-64.
• Acar, M. Şinasi, Osmanlı'da Sportif Atıcılık Nişan Taşları, Yem Yayın, İstanbul 2013.
• Acar, Şinasi, Osmanlı'da Günlük Yaşam Nesneleri, Yem Yayın, İstanbul 2015.
• Adıbelli, Kemal, XVI. Yüzyıl Osmanlı Saray Dokumalarının Günümüzde Kullanımı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2019.
• Ağca Diker, Sevgi, Has Oda ve Teşkilatı, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2019.
• Ağca Diker, Sevgi, Osmanlı Saray Teşkilatında Has Oda, Kitap Yayınevi, İstanbul 2021.
• Aksın Çevik, Ayşe Emsal, "III. Selim'in Sanatçı Kişiliği ve Beste Formundaki Eserlerinin Usul-Aruz İlişkisi Yönünden İncelenmesi", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.45, (2021), s.197-209.
• Alan, Elif, Gaziantep Yöresi Dokumalarından "Kutnu" Üzerine Bir İnceleme, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2011.
• Alan, Hayrunnisa, "Sâhipkıran", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), C.EK-2, Ankara 2019 (Gözden geçirilmiş 3. basım), s.443-444.
• Alikılıç, Dündar, Osmanlı'da Devlet Protokolü ve Törenler İmparatorluk Seremonisi, Tarih Düşünce Kitapları, İstanbul 2004.
• Altay, Fikret, Kaftanlar, Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, İstanbul 1979.
• Atasoy, Nurhan, "Kaftan", TDVİA, C.EK-1, Ankara 2020 (Gözden geçirilmiş 2. basım), s.709-710.
• Ayhan, Fatma, "Türklerin Giyim Kuşamında Kürk", 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) (10-15.09.2007 Ankara) Bildiriler, C.I, Ankara 2008, s.189-202.
• Barkan, Ömer, "Edirne Askerî Kassamı'na it Tereke Defterleri (1545-1659)", Belgeler Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C.III, S.5-6, (1966), s.1-479.
• Beşiroğlu, Ş. Şehvar, "Sultan III. Selim ve Besteleri", Nizâm-ı Kadîm'den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, ed. Seyfi Kenan, İSAM Yayınları, İstanbul 2010, s.653-664. Beydilli, Kemal, "Selim III", TDVİA, C.36, İstanbul 2009, s.420-425.
• Beydilli, Kemal, "III. Selim: Aydınlanmış Hükümdar", Nizâm-ı Kadîm'den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, ed. Seyfi Kenan, İSAM Yayınları, İstanbul 2010, s.27-57.
• Beydilli, Kemal, "Mustafa III", TDVİA, C.31, Ankara 2020, s.280-283.
• Bor, Sefer, III. Selim Hayatı, Edebi Kişiliği, Şarkıları ve 18. Yüzyıl Mûsıkîsine Etkileri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2019. Çakır, Merve, "Osmanlı Hânedanında Doğum: Velâdet-i Hümâyûn", Topkapı Sarayı Harem-i Hümâyûnu Padişahın Evi Harem, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2012, s.64-67.
• Dağlı, Barış, Kelime Kazanımı Üzerine Bir Araştırma (Kıyafet ve Kumaş Adları Örneği), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007.
• Engin Alpat, Fatma, "Osmanlı İmparatorluğunun 15. Yüzyıl ve 18. Yüzyıllar Arası Saray Kumaşlarında Kullanılan Bitkisel Üslup", Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (1), (2010), s.27-50.
• Erdem, Sargon, "Atlas", TDVİA, C.4, İstanbul 1991, s.80-81.
• Eren, Ahmet Cevat, Selim III.'ün Biyografisi, Nurgök Matbaası, İstanbul 1964.
• Eren, A. Cevat, "Selim III", İslâm Ansiklopedisi (İA), C.10, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993, s.441-457.
• Erkal, Mehmet, "Arşın", TDVİA, C.3, İstanbul 1991, s.411-413.
• Ersöz, Burçak, III. Mustafa’nın Kızı Beyhan Sultan ve Hayatı (1766-1824), (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2020.
• Esiner Özen, Mine, "Türkçe'de Kumaş Adları", Tarih Dergisi Fatih Sultan Mehmed'e Hatıra Sayısı, S.33, (1982), s.291-340.
• Eyice, Semavi, "İncili Köşk", TDVİA, C.22, İstanbul 2000, s.278-279. Eyiol Toktaş, Pınar, "Osmanlı Sultan Kaftanlarında Kürk", Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Dergisi, 1/1, (2006), s.194-201.
• Gedik, Nusret, İlhâmî Sultan III. Selim, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2021.
• Görünür, Lale-Semra Ögel, "Osmanlı Kaftanları ile Entarilerinin Farkları ve Kullanılışları", İTÜ Dergisi/b Sosyal Bilimler, C.3, S.1, (Aralık 2006), s.59-68.
• Görür, Cem, Sultan III. Mustafa: Ailesi, Günlük Hayatı, Dini ve İlmi İlgileri, (Basılmamış Doktora Tezi), Bilecik 2020.
• Gürcan Yardımcı, Kevser, "Osmanlı Dönemi Dokuma Sanatı Ürünlerinden Örnekler", International Journal of Cultural and Social Studies, V.2 (Special Issue 1), (2016), s.219-241.
• Irmak, Yunus, III. Mustafa Rûznâmesi (H.1171-1177/M.1757-1763), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1991.
• "Islâhatçı Bir Osmanlı Hükümdarı III. Sultan Mustafa", Hayat Tarih Mecmuası, C.2, S.8, (Eylül 1965), s.49.
• İnalcık, Halil, "Osmanlı Metrolojisine Giriş", Türk Dünyası Araştırmaları, İngilizce'den Tercüme Eden: Eşref Bengi Özbilen, S.73, (Ağustos 91), s.21-50.
• İnciciyan, P. G., "XVIII. Asrın Sonunda Osmanlı Devleti Tartılar ve Ölçüler", Hayat Tarih Mecmuası, C.2, S.8, (Eylül 1965), s.72-74.
• İpşirli Argıt, Betül, "Osmanlı İstanbul'unda Giyim Kuşam", Antik Çağ'dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, ed. Arif Bilgin, C.IV (Toplum), İSAM Yayınları, İstanbul 2015, s.230-263.
• Kallek, Cengiz. "Miskal", TDVİA, C.30, Ankara 2020, s.182-183. Karaca, Filiz, "Kürk", TDVİA, C.26, Ankara 2002, s.568-570.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.V, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Koca, Emine, "18. ve 19. Yüzyıl Osmanlı Erkek Modası", Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, S.7, (2009), s.63-81.
• Koca, Emine-Fatma Koç, "Kıyafetnameler ve Ralamb'ın Kıyafet Albümü'ndeki 17. Yüzyıl Osmanlı Toplumu Giysi Özelliklerinin İncelenmesi", Turkish Studies, V.9/11, (Fall 2014), s.371-394.
• Koç, Fatma, "XVI. ve XVII. Yüzyıl Saray Çocuk Giysileri", Osmanlı, ed. Güler Eren, C.11, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.529-533.
• Koçu, Reşad Ekrem, Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Doğan Kitap, İstanbul 2021.
• Kurtaran, Uğur, "Osmanlı Devleti’nde Şehzadelik Kurumuna Yeni Bir Bakış: Şehzadelerin Doğumu, Yetiştirilmesi ve Tahta Çıkış Süreçleri Hakkında Bir Değerlendirme", Turkish Studies, C.9, S.4, (2014), s.759-778.
• Kütükoğlu, Mübahat, "Osmanlı İktisadi Yapısı", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, C.1, IRCICA Yayınları, İstanbul 1994, s.513-539.
• Mert, Talip, "III. Selim'in İlk Besmelesi", Musiki Mecmuası, S.470: 20, s.60-62.
• Ocakoğlu, Nuran, "Osmanlı Sarayı Kadın Giysileri ve Günümüz Giysi Tasarımına Bir Uyarlama", Ulakbilge, C.6, S.30, (2018), s.1537-1548.
• Ok, Meltem, "Tasarım ve Süsleme Öğeleriyle Topkapı Sarayı Padişah Kaftanları", Akdeniz Sanat Dergisi, C.8, S.16, (2015), s.70-85. Orhonlu, Cengiz, "Hazine", TDVİA, C.17, İstanbul 1998, s.130-133.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit, "Cem'u'l-Cevâmi'", TDVİA, C.7, İstanbul 1993, s.345.
• Özcan, Nuri, "Selim III/Mûsiki", TDVİA, C.36, İstanbul 2009, s.425-426.
• Özyalvaç, Şükriye Pınar, İstanbul Konut Mimarisinde Lüks ve Konfor (18. Yüzyıl), (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2015.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.I-III, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993.
• Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara 2016.
• Sahillioğlu, Halil, "XVII. Yüzyılın Ortalarında Sırmakeşlik ve Altın-Gümüş İşlemeli Kumaşlarımız", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.16, (Ocak 1969), s.48-53.
• Sahillioğlu, Halil, "Ceyb-i Hümâyûn", TDVİA, C.7, İstanbul 1993, s.465-467.
• Sahillioğlu, Halil, "Dirhem", TDVİA, C.9, İstanbul 1994, s.368-371.
• Sahillioğlu, Halil, "Hicrî 1167 (M. 1754) Kürk Fiyatı ve Kürkçü Nizamı", Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu'na Armağan, ed. Zeynep Tarım Ertuğ, İstanbul 2006, s.595-612.
• Sakaoğlu, Necdet, Bu Mülkün Kadın Sultanları, Alfa Tarih, İstanbul 2015.
• Salgar, M. Fatih, III. Selim Hayatı-Sanatı-Eserleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2001.
• Salman, Fikri, Tarihi Türk Kumaş Sanatı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 1999.
• Shaw, Stanford J., "Osmanlı İmparatorluğu'nda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Geçiş: Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dönemleri", Türkler, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, C.XII, Yeni Türkiye Yayını, Ankara 2002, s.609-628.
• Shaw, Stanford J., Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu, çev. Hür Güldü, Kapı Yayınları, İstanbul 2008.
• Şen, Adil, Osmanlıda Dönüm Noktası (III. Selim Hayatı ve Islahatları), Fecr Yayınları, Ankara 2003.
• Tayyâr-Zâde Atâ, Osmanlı Saray Tarihi-Târîh-i Enderûn, haz. Mehmet Arslan, C.1, Kitabevi Yayını, İstanbul 2010.
• Terzi, Arzu, "Hazîne-i Hâssa Defterleri (Mahiyetleri-Tasnifleri Hakkında Tespitler)", I. Millî Arşiv Şûrası (Tebliğler-Tartışmalar), yay. haz. Râhim Erişti, Hacı Osman Yıldırım, Vahdettin Atik, Yusuf Yay, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1998, s.705-715.
• Terzi, Arzu T., Hazine-i Hassa Nezareti, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000.
• Tezcan, Hülya, "Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde Bulunan Bir Terzi Defteri", Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık-2, İstanbul Matbaası, İstanbul 1987, s.166-175.
• Tezcan, Hülya, Atlaslar Atlası: Pamuklu, Yün ve İpek Koleksiyonu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1993.
• Tezcan, Hülya, "Ferace", TDVİA, C.12, İstanbul 1995, s.349-350.
• Tezcan, Hülya, Osmanlı Sarayının Çocukları Şehzadeler ve Hanım Sultanların Yaşamları, Giysileri, Aygaz Yayınları, İstanbul 2008.
• Tezcan, Hülya, "Modanın Tarihi Dökümanları", Akdeniz Sanat Dergisi, C.4, S.7, (2011), s.95-97.
• Tezcan, Hülya, "Osmanlı Sarayı İçin Dokunmuş Yer Yaygıları", Arış Halı, Dokuma ve İşleme Sanatları Dergisi, S.5, (2011), s.120-127.
• Tezcan, Hülya, "Saray Kıyafetlerinin Hazırlanma Süreci ve Halk Giyiminde Sarayın Rolü", XVI. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 20-24 Eylül 2010) Kongreye Sunulan Bildiriler, C.IV/I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015, s.545-551.
• Tozduman Terzi, Arzu, "Hazîne-i Hâssa", TDVİA, C.17, İstanbul 1998, s.137-141.
• Tozduman Terzi, Arzu, "Osmanlı Hazineleri", Türkler, ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, C.10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.893-903.
• Türkoğlu, Sabahaddin, "Cübbe", TDVİA, C.8, İstanbul 1993, s.102-103.
• Uluçay, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2012.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, "Osmanlı Devleti Maliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazinesi", Belleten, C.XLII/165, Ankara 1978, s.67-93.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Ülkütaşır, M. Şakir, "Geçmiş Çağlarda Türk Hayatı: Tarihimizde Kürk", Ülkü Halkevleri ve Halkodaları Dergisi, C.IV, S.41, (Mayıs 1950), s.8-9.
• Ülkütaşır, M. Şakir, "Türk Osmanlı Tarihinde Kürk", Hayat Tarih Mecmuası, S.12, (Ocak 1969), s.28-30.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Yaman, Bahattin, "18. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Saray Ehl-i Hıref (Sanatkarlar) Teşkilatı", Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi Rektör Prof. Dr. Hasan Gürbüz'e Armağan, S.3, (1996), s.273-292.
• Yaman, Bahattin, Sarayın Terzileri 16-18. Yüzyıl Osmanlı Hassa Kıyafet Birimleri, Kitap Yayınevi, İstanbul 2018.
• Yarcı, Güler, "Osmanlı Kürk Ticaretinde Bir Ölçü Birimi: Beden", Beden Kitabı, ed. Emine Gürsoy-Naskali, Aylin Koç, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009, s.485-509.
• Yılmaz, Fehmi, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2010.
• Yılmaz, Kâşif, III. Selîm (İlhâmî) Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânın Tenkitli Metni, Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Edirne 2001.
• Yılmaz, Kâşif, "III. Selîm'in (İlhâmî) Divanı ve Edebî Yönü", Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu Hatıra Kitabı, Türk Edebiyatı Vakfı, İstanbul 2017, s.430-447.
• Yılmaz, Muammer, Osmanlı’da Töre, Tören ve Alaylar, Elit Kültür, İstanbul 2010.
• Türkiye Dokuma Atlası Anadolu'nun Miras Kumaşları, https://www.itkib.org.tr/files/downloads/Belgeler/dokumaatlasi-sergi.pdf, (10.08.2023).