KÖKTÜRK TARİHİNİN KAYNAKLARI OLARAK ORTA ASYA SARAYLARINDAKİ DUVAR RESİMLERİ

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 15 - 52, 20.10.2023

Tuba Tombuloğlu Gaybullah Babayar

https://doi.org/10.53718/gttad.1342212

Öz

Balalik-tepe, Özbekistan’ın en güney ucunda, Afganistan sınırına yakın, bugünkü Surhanderya vilayetinin yönetim merkezi Termiz şehrinin kuzeyinde, ondan yaklaşık 30 km uzaklıkta bulunan Angar tümeni (ilçesi)ndeki eski şehir kalıntısının adıdır. Özbek Türkçesindeki sözcük anlamı “Çocuklu tepe” olan bu tarihî yadigarlık miladî 5.-6. yüzyıllara ait olup, birçok uzmanlarca Orta Asya’daki İslam öncesi vaha devletlerinden biri olan Termiz-Şahlar sülalesiyle ilişkilendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Afrasyab, Balalık-Tepe, Köktürk Tarihi, Duvar Resimleri

WALL PAINTINGS IN CENTRAL ASIAN PALACES AS SOURCES OF KOKTURK'S HISTORY

Öz

Balalik-tepe is the name of the old city ruins in the Angar division (district) located at the southernmost tip of Uzbekistan, close to the border with Afghanistan, to the north of the city of Termiz, the administrative center of today's Surkhandarya province, about 30 km from it. This historical heirloom, whose word meaning in Uzbek Turkish is "Children's hill", was built between the 5th and 6th centuries AD. centuries, and is associated by many experts with the Termiz-Shahs dynasty, one of the pre-Islamic oasis states in Central Asia.Archaeologist and art historian Albaum, who first examined the Balalik-tepe paintings, emphasizes that the majority of the male and female depictions in the aforementioned paintings bear close resemblance to the pre-Islamic Central Asian wall paintings such as Afrasiyab (Samarkand), Pencikent, Acine-tepe (Tajikistan). He wrote that the old Turkish balbals have similar aspects to their external appearance.

Anahtar Kelimeler

Afrasiab, Balalik-Tepe, Kokturk History, Wall Paintings

Kaynakça

• ABDULLAYEV, K., Zhivopis’ Kreposti Tavka K Probleme Etnicheskoy Situatsii Severnogo Tokharistana (Po Dannym Nastennykh Ropisey), Tsivilizatsii İ Kul’tury Tsentral’noy Azii v Yedinstve i Mnogoobrazii Materialy Mezhdunarodnoy Konferentsii Samarkand 7-8 Sentyabrya 2009, Samarkand-Tashkent 2010, ss. 235-245.
• AHMETBEYOĞLU, A., “Bizans Tarihçisi Menandros’un Türkler (Gök-Türkler) Hakkında Verdiği Bilgiler,” Tarih Dergisi, Sayı 50, 2009/2, İstanbul 2010, ss. 11-16.
• ARZHANTSEVA, I., Inevatkina O., “Afrasiab Wall-Paintings Revisited: New Discovered Twenty-Five Years Old”, Royal Naurūz In Samarkand. Proceedings of The Conference Held ın Venice On The Pre-Islamic Paintings at Afrasiab, A Ccura di M. Comparetti E. de la Vaissière. Pisa – Supplemento No. 1, Vol. LXXVIII, Roma, 2006, ss. 185–211.
• ALBAUM, L.I, Balalyk-Tepe, Taşkent, 1960.
• ALBAUM, L. I, Zhivopis’ Afrasiaba. Tashkent, 1975.
• BABAYAR, G., “Türk Hokonliging Movarounnaҳrdagi Boshkaruv Tizimi Hakida”, O'zbekistоntariхi, Taşkent 2000, No. 4, ss. 71–79.
• BABAYAR, G., “Göktürk Kağanlığı Döneminde Batı Türkistan Yönetimi,” Türkler, С. 2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 110-117.
• BABAYAR, G., Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Katalogu – The Catalogue of coins of Turkic Qaghanate, TİKA, Ankara 2007.
• BABAYAR, G. Chach Tarihinden levhalar (İlk Orta asrlar), Yangi Nashr, 2010.
• BABAYAR, G., Garbiy Türk Hokonliging Davlat Tuzumi, Tarikh Fanları Doctorı Diss. Abstract., Taşkent 2012.
• BABAYAR, G., “Toharistan Bölgesinin Soğdça Yazılı Eski Türk Sikkeleri”, IV. Beşeri Bilimler Forumu Materyalleri “Büyük Bozkır” II, Nursultan 2019, ss. 86-111.
• BABAYAR, G.-KUBATİN, A., “K Voprosu O Dinasticheskikh Svyazyakh Chacha İ Buhary V Epokhu Rannego Srednevekov’ya (na osnove numizmaticheskogo Materiala), Drevniye Tsivilizarsii na Srednem Vostoke, Arkeologiya,” İstoriya, Kul’tura (Materialy Mezhgunarodnoy Konferentsii Posvyashchennoy 80-letiyu G.V. Shishkinoy), Moskva 2020, ss. 14-16.
• BABAYAR, G. “Sogdiy Yozuvli Ustrushona tangalarining Yangicha Yqilishi”, Kadimiy Zhizzakh Vokashi, Tarikh, Madaniy Tarakkiyot va Zamonaviy Uzgarishlar Chorraҳasida Mavzusidagi İlmiy-Amaly Cumhuriyeti Konferans Materyalleri, Cizzah 2021, ss. 95-103.
• BARTOLD, V.V., “İslam Ansiklopedisi’nden Makaleler, Eserler”, Bölüm 2, Nauka, 1964.
• BECKWITH, C. I., Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present, Princeton: Princeton University Press.
• BELENITSKY, A. M., Antik çağlardan 10. yüzyıla kadar Khuttal'ın Tarihi ve Coğrafi Taslağı, SSCB Bilimler Akademisi Maddi Kültür Tarihi Enstitüsü, SSCB'nin Tacik şubesi Soğd-Tacik arkeolojik keşif gezisinin tutanakları Bilimler Akademisi ve Devlet İnziva Yeri. - Moskova; Leningrad: SSCB Bilimler Akademisi Yayınevi, 1950, T. 1: 1946–1947, ss. 109–127.
• BELENİTSKY, A.M. Central Asia, Geneva 1968.
• BELENİTSKY, A.M., Penjikent'in Anıtsal Sanatı, Resim, Heykel, Moskova: “Iskusstvo” 1973.
• BERDİMURADOV, A., Bogomolov G., Tyurki İskusstve Rannesrednevekovogo Sogda, Sogdiyskiy Sborik, Noveyshiye İsseledovaniya po istorii kul’tury Sogda v Uzbekistane, SH. Kamoliddin, Lap Lambert Academic Publishing, Berlin 2020.
• BİCHURİN, N. Ya. (Iakinf) Antik Çağda Orta Asya'da Yaşayan Halklar Hakkında Bilgi Koleksiyonu, C. II, M. L. Yayınevi, SSCB Bilimler Akademisi, 1950.
• CHAVANNES, E., Documents Sur Les Tou-Kiue (Türkler) Occidentaux, Orhun seferi eserlerinin koleksiyonu. C. 6, St.Petersburg 1903.
• CHAVANNES, E., Çin Yıllıklarına Göre Batı Türkleri, çev. M. Koç, İstanbul, Selenge, 2007.
• COMPARETTI, M., “Further Evidence For The ınterpretation of the “Indıan Scene” in the Pre-Islamic Paintings at Afrasiab (Samarkand)” Sr Journal, Vol 4 no 2, Winter 2006-7, ss. 35-42.
• EKREM, E., Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2003.
• ERKOÇ, H. İ., “Batı Göktürk Kağanlığı’nın Kuruluşu”, EFD/JFL, C.33, S. 1, 2016.
• FRYE, R. N. The History of Bukhara, Translated from a Persian abridgment of the Arabic original by Narshakhi, Cambridge 1954.
• CEZAR, M., Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1977.
• KUNDAK, A. N., “Batı Türkistan Duvar Resimleri Üzerine Bir inceleme”, Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Berlin Konferansı, Trabzon 2017, ss. 41-53.
• GAFUROV, B. G., Tacikler, Antik, Antik Ve Ortaçağ Tarihi. Moskva Nauka, 1972.
• GENÇ, B., ESKİCİ, B., CANER, E., “Duvar Resimlerinin İncelenmesinde Yeni Yaklaşımlar: Multispektral Görüntüleme Yöntemleri”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:25, S. 3, 2021, ss. 667-684.
• GRENET, F., Rahmanov S., Tavka (K İstorii Drevnix Tamožennyx Sooruženij Uzbekistana), Taskent-Samarkand, Institut Arxeologi, 2004.
• GRENET, F. - VAISSIERE, E. de la, “The Last Days of Panjikent”, Journal of the Institute of Silk Road Studies, 8., Kamakura 2002, ss. 155–196.
• GRENET, F., “The 7th-century AD Ambassadors painting at Samarkand”, Mural Paintings of the Silk Road, Proceedings of the 29th Annual International Symposium on the Conservation and Restoration of Cultural Property, Tokyo 2006, ss. 9-18.
• GRITSINA, A. A., MAMADJANOVA S.D., MUKIMOV R.S., Archeology, History and Architecture of Medieval Ustrushana, Samarkand: IICAS, 2014.
• GRITSINA, A. A., Usrushanskiye Byli, Tashkent 2000.
• GRİTSİNA, A. A., Arkeolojik Pamyatniki Syrdarinskoy Oblasti, Tashkent "Fan", 1992.
• GRITSINA, A. A., Mamadjanova S.D., Mukimov R.S. Archeology, History and Architecture of Medieval Ustrushana, Samarkand: IICAS, 2014.
• GOİBOV, G., Arapların Orta Asya’daki ilk seferleri, Duşanbe: Donish, 1989.
• GÖBL, R., Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen in Baktrien und Indien, 4 vols., Wiesbaden 1967, ss.182-183.
• GUMILÖV, L. N., Eski Türkler, çev. Ahsen Batur, Birleşik Yayıncılık, İstanbul 1999.
• HARMATTA, J., LITVINSKY, B. A., Batı Türk yönetimi altında Tokharistan ve Gandhara, HCCA, C. 3, Paris 1996, ss. 367–401.
• HAUSSİG, H. W., İpek Yolu ve Orta Asya Kültür Tarihi, çev. M. Kayayerli, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2001.
• HOJAEV, A. “Svedeniya Drevnekitayskikh Puteshestvennikov O Samarkande”, Tsivilizatsiya İ Kul’tura Tsental’noy Azii V Vedinstve İ Mnogoobraziye, Samarkand 2009, ss. 142-44.
• HUNKAN, S., Türk Hakanlığı (Karahanlılar), İstanbul 2007.
• JUMANİYAZOVA, F., İ”lk ўrta asrlarda Bukhoro, Kashmir wa Gandharadagi Eltegin / ye-li t'e-le / ve-li-te-le özdeşliga: yangicha yondasuvlar”, O’zbekiston Tarixi, 4/2019, ss. 14-24.
• KAFESOĞLU, İ., Türk Milli Kültürü, İstanbul 1983.
• KHASANOV, M. Riep, “A Pastoral Festival on a Wall Painting from Afrasiab (Samarkand)”, The Archıtectural and Stratigraphic Context, The Archıtectural And Stratıgraphıc Context, 6/2011.
• KAMOLIDDINOV, S. S. Güney Sogd ve Tokharistan'ın Tarihi Coğrafyası, Taşkent Özbekistan, 1996.
• KEMOLİDDİN, Sh. S., Proiskhozoheniye Samanidov, Tashkent: Rabochiye Dokumenty IFEAK, 31, 2008.
• KIRILEN, Gürhan, “Xuan Zang’ın Orta Asya İzlenimleri”, A.Ü. DTCF Dergisi, 53, 1 (2013), ss. 63-84.
• KLYASHTORNY, S. G., SULTANOV, T. İ., Kazakistan Türkün Üç Bin Yılı, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2004. KOMAR, A., Naslediye Tyurkskikh Kaganatov v Vostochnoy Yevrope, Madebi Müra Kul’turnoye Naslediye, Astana 2009, No 1, ss. 100-102.
• KONUKÇU, E., “Akhunlar”, Türkler, C. I, Ankara 2002, ss. 827-830.
• LERCH, P.I. Monety Bukhar-khudatov, 1909.
• LITVINSKY, B.A., ZEIMAL, T.I., AdzhinaTepa. Mimari. Tablo. Heykel, Moskova: Nauka. 1971.
• LİVSHİTS, V.A., Praviteli Pancha (Sogdiytsy i Tyurki), Narody Azii i Afriki, No:4, Moskva 1979, s. 5669.
• MARSHAK, B.I., Negmatov N., Sogd, HCCA, Paris 1996, Vol. 3.
• MODE, M. “Reading the Afrasiab Murals: Some Comments on Reconstructions and Details, Royal Naurūz in Samarqand”, Proceedings of the Conference held in Venice on the Literaturverzeichnis Pre-Islamic Paintings at Afrasiab, RSO, NS 78, Supplemento 1, Pisa / Roma 2006, ss. 107–128.
• NARŞAHİ, Ebu Bekir, Buhora Tarihi, Forschadan A. Rasulev Tercümesi, Tashkent: Fan 1966.
• NEGMATOV, N.N. Ustrushana v VII - X vv. (Po Pismennyx Ve Arkeolojikheskix Istochnikov), Avtoref. diss. Kand. İst. Nauk - M.-L., 1952.
• ÖZDEMİR, G., Türk Soğd İlşkileri, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne 2019.
• PARDAEV, M. H., GOFUROV Zh.I. Ustrushonaning Ilk Ўrta Asr Qishloq Makollari (Yezma Va Arkeoloji Manbalari Asosida), Taşkent 2016, ss. 302-303.
• PUGACHENKOVA, G. A., REMPEL L. I., Ocherki iskusstva Sredney Azii, Moskva 1982.
• PUGAÇENKOVA, G. A. REMPEL, L. İ. Vıdayuşiyesya Pamyatniki Arhitekturı Uzbekistana, Moskva 1958.
• RAKHMANOV, Sh., “Wall paintings from Tavka, Uzbekistan”, Journal of Inner Asian Art and Archaeology, Vol. 7, 2012, ss. 31-54.
• RASPOPOVA, V. L., “Etnos and Weaponry In The Murals of Afrasiab, Rivista Degli Studi Orientali”, Nuova Serie, Vol. 78, Supplemento No. 1: Royal Naurūz In Samarkand: Proceedıngs Of The Conference Held In Venıce On The Pre-Islamıc Paıntıngs At Afrasıab, 2006, ss. 129-145.
• RUSTAMOVA, M., Karahanlı Devri Mimarisi Bezemeleri, TDBB, İstanbul 2022.
• SAZAK, G., “Varahşa Sarayı Duvar Resimleri”, Tarih Dergisi, 2013, 57, ss. 1-23.
• SDGM, Mug Dağa’ndan Soğd Belgeleri, Okuma, Çeviri, Bir Yorum, C. II, Yasal Belgeler ve Mektuplar, V. A. Livshits’in Okuması, Çevirisi ve Yorumları, Doğu Litra Yayınevi, Moskova 1962.
• SHABAN, M. A., Khurasan at the Time of Arab Conguest, İran and İslam, In Memory of the Late Vladimir Minorsky, Edinburg 1971, ss. 480­490.
• STARK, S., Die Alttürkenzeit in Mittel- und Zentralasien. Archäologische und Historische Studien, Wiesbaden 2008.
• SIMS-WILLIAMS N., “Turks and Other Peoples in the Bactrian Documents”, From Ötüken to İstanbul, 1290 Years of Turkish (720–2010), 3th – 5th December 2010, Istanbul, 2011, ss. 15–26.
• ŞİŞKİN, V.A., Varahşa, Moskva: Nauka 1963.
• SMIRNOVA, O. I. Ocherki iz istorii Sogda, Moskva Nauka, 1970. SMIRNOVA, O. I. Soğd Sikkeleri Kataloğu, Bronz, Moskva 1981.
• TABERİ, Taberî Tarihi, Seçilmiş Alıntılar (Arapça’dan V. I. Belyaev’in çevirisi. O. G. Bolshakov ve A. B. Khalidov’un çevirisine eklemeler), Taşkent 1987.
• TAŞAĞIL, A., Göktürkler I, TTK, Ankara 2003.
• TAŞAĞIL, A., Gök-Türkler II, TTK, Ankara 1999.
• TOGAN, A. Z. V., Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981.
• TOLSTOV, S.P., Drevniy Khorezm: Opyt İstorikoarkheologicheskogo İssledovaniya, Moskva 1948.
• TUGUŞEVA, L. Yu., “Türkler ve Toharlar Arasındaki Münasebetler”, Türkler, Ankara 2002, C. 2, ss. 152–156. VAISSIERE, E. de La, « Is There a «Nationality of the Hephtalites»?, Bulleten of the Asia Institute, New Series, London, 2003, Vol. 17, ss. 119–132.
• VAISSIERE, E. de La, “Les Turcs, Roıs Du Monde À Samarcande” Royal Nauruz In Samarkand: Proceedıngs Of The Conference Held In Venıce On The Pre-Islamıc Paıntıngs At Afrasıab, Sapienza - Universita di Roma 2006, ss. 147-162.
• YATSENKO, S.A., “The Costume of Foreign Embassies and Inhabitants of Samarkand on Wall Painting of the 7th c. in the ‘Hall of Ambassadors’ from Afrasiab as a Historical Source”, Transoxiana, 8 (June 2004): http:// www.transoxiana.org/0108/ yatsenko-afrasiab_costume.html.
• YOSHIDA, Y. “Turkish rule of Sogdians as Reflected on Coins: Some New Readings of the Legends of Coins Belonging to the Shinji Hirano Collection”, Memoirs of the Faculty of Letters Kyoto University 54, 2018, ss. 155-182.