Evaluation of the Ankara Stream Basin in terms of Flood Susceptibility within the Scope of Urban Planning

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 43, 512 - 543, 30.04.2024

Yekta Köse Şükran Şahin Volkan Müftüoğlu

https://doi.org/10.31198/idealkent.1360600

Öz

Flooding is one of the negative situations that arise as a result of climate change and urbanisation. Flood events, which occur naturally or increase due to human activities, interrupt economic and social activities in the region where they occur. The aim of this study is to identify the flood risk areas in the Ankara Stream Basin and to evaluate them within the scope of urban planning. Analytic Hierarchy Process, one of the multiple decision making techniques, was applied to determine the weights of 9 different layers related to the study area and their degree of impact on flooding. In the flood risk modeling phase; weighted total values were calculated with the help of ArcMap software. In order to be protected from disasters caused by flooding, floodplains should be revealed temporally and spatially in detail with hydro-meteorological analysis and modeling while creating or renewing development plans. The impact of urbanization on the hydrological cycle primarily becomes evident through the rise in flood occurrences. This process continues with degradation in the form of decreased groundwater supply, soil loss and reduced water availability in rivers. In this context, it is of critical importance to manage flood risks in conjunction with the interconnected ecological processes that operate cyclically.

Anahtar Kelimeler

Urban area, flooding, urbanization

Ankara Çayı Havzası’nın Kentsel Planlama Kapsamında Taşkın Duyarlılığı Açısından Değerlendirilmesi

Öz

İklim değişikliği ve kentleşme sonucu ortaya çıkan olumsuz durumlardan biri de taşkındır. Doğal olarak oluşan ya da insan faaliyetleri nedeniyle artış gösteren taşkın olayları, yaşandığı bölgede ekonomik ve sosyal faaliyetleri kesintiye uğratmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Ankara Çayı Havzasında taşkın riski bulunan alanların belirlenmesi ve kentsel planlama kapsamında değerlendirilmesidir. Çoklu karar verme tekniklerinden Analitik Hiyerarşi Süreci uygulanarak çalışma alanına ilişkin 9 farklı katmanın ağırlıkları ve taşkın üzerine etki dereceleri saptanmıştır. Taşkın riskinin modellenmesi aşamasında; ArcMap yazılımı yardımıyla ağırlıklı toplam değerler hesaplanmıştır. Taşkının neden olacağı afetlerden korunabilmek için imar planları oluşturulurken veya yenilenirken taşkın yatakları hidro-meteorolojik analiz ve modeller ile ayrıntılı bir şekilde zamansal ve mekânsal olarak ortaya konulmalıdır. Kentleşme ile bozulan hidrolojik döngü, öncelikli olarak sel ve taşkın olaylarındaki artış ile kendini göstermektedir. Bu süreç, yer altı suyu besleniminde azalma, toprak kaybı, akarsularda su varlığının azalması biçimindeki bozunumlarla devam etmektedir. Bu bağlamda taşkın riskinin, döngüsel etkileşim içinde olduğu ekolojik süreçlerle bütünleşik yönetilmesi kritik olarak önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Kentsel alan, taşkın, kentleşme, peyzaj planlama.

Kaynakça

• Aksoy, O., Altaş, E. ve Erken, K. (2023). Kentsel alanlardaki taşkın duyarlılığına karşı ekolojik peyzaj tasarım önerilerinin geliştirilmesi: Antalya, Kemer örneği. Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 9 (1), 152-167. DOI: 10.21324/dacd.1174813.
• Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü. (2023). Online Web Site: 29 Ağustos 2023 tarihinde https://www.aski.gov.tr/tr/HABER/Ankara-Havzasi-Taskin-Yonetim-Plani/184 adresinden erişildi.
• Alaska Fairbanks Üniversitesi Jeofizik Enstitüsü (ASF) (2023). Online Web Site: 08.01.2023 tarihinde https://asf.alaska.edu/data-sets/sar-data-sets/alos-palsar/ adresinden erişildi.
• Atalay, İ. (2006). Toprak oluşum, sınıflandırılması ve coğrafyası. Meta Basım Matbaacılık.
• Bayazıt, Y. (2021). Bilecik ilindeki şehirleşmenin taşkın riski üzerindeki etkilerinin araştırılması. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 8, 217-227. https://doi.org/10.35193/bseufbd.877539
• Chang, N., Parvathinathan, G. ve Breeden, J. (2008). Combining GIS with fuzzy multicriteria decision-making for landfill siting in a fast-growing urban region. Journal Environment Management, 87, 139–153. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2007.01.011
• Chaulagain, D., Rimal, P. R., Ngando, S. N., Nsafon, B. E. K., Suh, D. ve Huh, J. (2023). Flood susceptibility mapping of Kathmandu metropolitan city using GIS-based multi-criteria decision analysis. Ecological Indicators, 154. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2023.110653
• Chen, Y. (2022). Flood hazard zone mapping incorporating geographic information system (GIS) and multi-criteria analysis (MCA) techniques. Journal of Hydrology. 612, 128268. https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2022.128268
• Chowdary, V., Chakraborthy, D., Jeyaram, A., Murthy, Y. K., Sharma, J. ve Dadhwal, V. (2013). Multi-criteria decision making approach for watershed prioritization using analytic hierarchy process technique and CIS. Water Resources Management, 27,3555-3571. https://doi.org/10.1007/s11269-013-0364-6
• Chowdhuri, I., Pal, S.C. ve Chakrabortty, R. (2020). Flood susceptibility mapping by ensemble evidential belief function and binomial logistic regression model on river basin of eastern India. Advances Space Research, 65, 1466–1489. https://doi.org/10.1016/ j.asr.2019.12.003.
• Corine Land Cover General Description. (2023). Online Web Site: 02.01.2023 tarihinde https://land.copernicus.eu/pan-european/corine-land-cover adresinden erişildi.
• Crawford, G. ve Williams, C. (1985). A note on the analysis of subjective judgment matrices. Journal of Mathematical Psychology 29, 387–405. https://doi.org/10.1016/ 0022-2496(85)90002-1.
• Das, S. (2018). Geographic information system and AHP-based flood hazard zonation of Vaitarna Basin, Maharashtra, India. Arabian Journal of Geosciences,11, 1–13. https://doi.org/10.1007/s12517-018-3933-4.
• Dikmen, B., Akbaş, H., Aras, M., Fındık, S.B., Girayhan, T.F., Özcan, S., Yılmaz, M., … Nacar, S. (2018). Sakarya Havzası taşkın yönetim planı. 15.08.2023 tarihinde, https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler adresinden erişildi.
• Eker, Ç.S. ve Özkan, Ö. (2017). Ankara Çayı dere yatağı sedimanlarının zararlı element içeriği. Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 7, 208 – 220. http://dx.doi.org/10.17714/gufbed.2017.07.014
• Elsadek, W. M., Wahba, M., Al-Arifi, N., Kanae, S. Ve El-Rawy, M. (2023). Scrutinizing the performance of gıs-based analytical hierarchical process approach and frequency ratio model in flood prediction – case study of Kakegawa, Japan. Ain Shams Engineering Journal. 15 (2). https://doi.org/10.1016/j.asej.2023.102453
• Falah, F., Rahmati, O., Rostami, M., Ahmadisharaf, E., Daliakopoulos, I.N. ve Pourghasemi, H.R. (2019). Artificial neural networks for flood susceptibility mapping in data-scarce urban areas. H.R. Pourghasemi & C. Gökçeoğlu (Der.), Spatial Modeling in GIS and R for Earth and Environmental Sciences içinde (ss.323–336). Holland Elsevier.
• Fernández D.S. ve Lutz M.A. (2010). Urban flood hazard zoning in Tucumán Province, Argentina, using GIS and multicriteria decision analysis. Engineering Geology, 111, 90–98. https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2009.12.006
• Godif, G. ve Manjunatha, B. R. (2023). Delineation of groundwater potential zones using remotely sensed data and GIS-based analytical hierarchy process: Insights from the Geba river basin in Tigray, Northern Ethiopia. Journal of Hydrology: Regional Studies, 46 https://doi.org/10.1016/j.ejrh.2023.101355
• Görcelioğlu, E. (2003). Sel ve çığ kontrolü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları.
• Göztepe, S., Bahadır, M. ve Şen, H. (2022). Hatip Çayı Havzası’nda (Ankara) taşkınların coğrafi analizi ve taşkın duyarlılığı. Kesit Akademi Dergisi, 8 (33), 143-169. doi: 10.29228/kesit.66182
• Günek, H. (2020). Türkiye'nin toprak coğrafyası: Türkiye'nin toprakları, toprak sorunları ve erozyon, H. Akengin & İ. Dölek (Der.), Türkiye’nin fiziki coğrafyası içinde (ss.235-262), Ankara: Pagem Akademi.
• Işık F., Bahadır M., Zeybek H.İ. ve Çağlak Ş. (2020). Karadere Çayı taşkını (Araklı-Trabzon). Mavi Atlas, 8 (2), 526-547. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.788991
• Khosravi, K., Nohani, E., Maroufinia, E. ve Pourghasemi, H. R. (2016). A gıs-based flood susceptibility assessment and its mapping in Iran: A comparison between frequency ratio and weights-of-evidence bivariate statistical models with multi-criteria decision-making technique. Natural Hazards, 83, 947–987. doi: 10.1007/s11069-016-2357-2.
• Koçman, A. (1993). Türkiye iklimi, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Köse, Y., Ok, G. ve Şahin, Ş. (2020). Isparta-Eğirdir ilçesi için yağmur suyu yüzey akışı odaklı kentsel tasarım rehberi. A. Gül & Ş. Şahin (Der.), Isparta – Eğirdir Özelinde Mekânsal Planlama ve Tasarıma Yönelik Akademik Vizyon içinde (ss. 171-190). Ankara: Astana Yayınları.
• Liuzzo, L. Sammartano V. ve Freni, G. (2019). Comparison between different distributed methods for flood susceptibility mapping. Water Resources Management, 33, 3155–3173. https://doi.org/10.1007/s11269-019-02293-w
• Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü. (2023). Online Web Site: 28.07.2023 tarihinde http://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx, adresinden erişildi.
• Mahmoud, S.H. ve Gan, T.Y. (2018). Multi-criteria approach to develop flood susceptibility maps in arid regions of Middle East. Journal Cleaner Production 196, 216–229. https://doi.org/ 10.1016/j.jclepro.2018.06.047.
• Mangukiya N.K. ve Sharma A. (2022). Flood risk mapping for the lower Narmada basin in India: a machine learning and IoT-based framework, Natural Hazards, 113, 1285–1304.
• Msabi, M.M. ve Makonyo, M. (2021). Flood susceptibility mapping using GIS and multicriteria decision analysis: A case of Dodoma region, central Tanzania. Remote Sensing Applications: Society and Environment, 21, https://doi.org/10.1016/j.rsase.2020.100445
• Müftüoğlu, V. ve Perçin, H. (2015). Sürdürülebilir kentsel yağmur suyu yönetimi kapsamında yağmur bahçesi. İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi,5(11), 27-37. doi: 10.16950/std.34364
• Newman, M. E. (2010). Networks: An Introduction. New York: Oxford University Press.
• Özcan, O., (2017). Taşkın tespitinin farklı yöntemlerle değerlendirilmesi: Ayamama Deresi örneği. Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 3, 9-27. doi: 10.21324/dacd.267200
• Özdemir, M. A. ve Bozyurt, O. (2003). Ankara’da Oraj Türleri ve Yıl İçindeki Dağılışları. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (1). 115-130. 15.08.2023 tarihinde, https://sbd.aku.edu.tr/V1/ozdemirbozkurt.pdf adresinden erişildi.
• Öztürk, D. (2023). Samsun-Atakum’da kentsel geçirimsiz yüzey alanlarının sentinel-2 uydu görüntülerinden spektral indeksler kullanılarak belirlenmesi. Coğrafi Bilimler Dergisi21 (1), 49-76. DOI: 10.33688/aucbd.1164879.
• Pekin, U. (2007). Kentsel akarsu koridorlarının geliştirilmesi ve Ankara Çayı kavramsal yeşil yol planı. (Doktora tezi). YÖK Tez Merkezi. (213730).
• Saaty, T. L. (1980). The Analytic Hierarchy Process: Planning, Priority Setting, Resource Allocation. New York: McGraw-Hill.
• Saaty, T. L. (1990). How to make decision. The analytic hierarchy process. European Journal of Operational Research 48, 9-26.
• Saaty, T. L. (2005) Theory and applications of the analytic network process: Decision making with benefits, opportunities, costs, and risks. Pittsburgh: RWS Publications.
• Siraj, S., Mikhailov, L. ve Keane, J.A. (2015). PriEsT: An interactive decision support tool to estimate priorities from pairwise comparison judgments. International Transactions Operational Research, 22 (2), 217–235. https://doi.org/10.1111/itor.12054
• Spellman, F. R. (2016). The Science of air: concepts and applications. United States of America: CRC Press.
• Stefanidis, S. ve Stathis, D. (2013). Assessment of flood hazard based on natural and anthropogenic factors using analytic hierarchy process (AHP). Natural hazards, 68(2), 569-585. https://doi.org/10.1007/s11069-013-0639-5
• Şahin, Ş. (2010). Peyzaj ekolojisi kavramsal temelleri ve uygulama alanları. A. Akay & Özen. M.D. (Der.), Peyzaj Yönetimi içinde Ankara: TODAİE yayınları.
• Şahin, Ş. (2013). Mekânsal planlama ve tasarımda peyzajın yeniden yükselen rolü: Dünya’daki ve Türkiye’deki gelişmeler. TMMOB Bursa İl Koordinasyon Kurulu, Bursa 4. Kent Sempozyumu, 7-8 Haziran 2013, Bursa.
• T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü. Klimatoloji. Online Web Site: 31.08.2023 https://www.mgm.gov.tr/files/genel/kitaplar/klimatoloji2.pdf adresinden erişildi.
• T.C. Çevre ve Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü. (2023). Online Web Site: 12.05.2023 https://www.mgm.gov.tr/ adresinden erişildi. DOI: https:// doi.org/10.1016/j.ecolind.2023.110653.
• T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü (2017). Taşkın Yönetimi. Online Web Site: 31.08.2023 https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/Ta%C5%9Fk%C4%B1n%20Dairesi%20Sunum/Ta%C5%9Fk%C4%B1n_kitap.pdf adresinden erişildi.
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığına bağlı Tarım Arazileri Değerlendirme (TAD) Portalı. (2023). Online Web Site: 28.01.2023 tarihinde https://elazig.tarimorman.gov.tr/Sayfalar/Detay.aspx?OgeId=231&Liste=Duyuru adresinden erişildi.
• Tüzgen, G.A. ve Karaca, Ö. (2021). Çerçi ve Murt Deresi (Fethiye-Muğla) taşkın duyarlılık alanlarının CBS ile çok kriterli karar verme analizi kullanılarak haritalanması. Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Bülteni. 42 (1),121-143. doi: 10.17824/yerbilimleri.820161
• Ünal, A., Çamcı, K. G. ve Tonyaloğlu, E. E. (2022). Çok kriterli karar analizi ile doğal afetlerde haritalama: Aydın İli sel-taşkın riski örneği. Uluslararası Çalışmalar Dergisi, 6.2 Ağustos 2023 tarihinde, https://dergipark.org.tr/tr/pub/ulisa/issue/74860/1196301 adresinden erişildi.
• Varis, O. (1989). The analysis of preferences in complex environmental judgements—a focus on the analytic hierarchy process. Journal Environmental Management, 28.09.2023 tarihinde, https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/40830735/Varis_AHP_1989.pdf adresinden erişildi.
• Weng, Q. (2012). Remote sensing of impervious surfaces in the urban areas: requirements, methods, and trends. Remote Sensing of Environment, 117, 34–49. https://doi.org/10.1016/j.rse.2011.02.030
• Wu, Y., Li, W., Wang, Q., Liu, Q., Yang, D., Xing, M., … Yan, S. (2016). Landslide susceptibility assessment using frequency ratio, statistical index and certainty factor models for the Gangu County, China. Arabian Journal of Geosciences, 9, 84-100. DOI: https://doi.org/10.1007/s12517-015-2112-0.
• Zou, Q., Zhou, J., Zhou, C., Sony L. ve Guo, J. (2013). Comprehensive flood risk assessment based on set pair analysis-variable fuzzy sets model and fuzzy AHP. Stochastic Environmental Research and Risk Assessment, 27, 525-546. https://doi.org/10.1007/s00477-012-0598-5