Günümüz İman Problemlerine Buhârî’nin Kitâbü’l-İmân’ından Bakmak

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 232 - 259, 31.12.2023

Sema Korucu Güven

https://doi.org/10.20486/imad.1367759

Öz

Konulu hadis çalışması örneği olarak Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahîh adlı eserinin Kitâbü’l-Îmân bölümünün ele alındığı bu çalışmada hadis metinlerinin dinamikliğini ortaya koymak amaçlanmıştır. Günümüzde imana dair meselelerin genel olarak ateizm, deizm ve agnostisizm üzerinden gündeme geldiği görülmüştür. Ancak itirazları daha ziyade Allah’ın varlığına yönelik olduğu için ateizm ve agnostisizmin iddiaları bu çalışmanın dışında bırakılmış ve çalışmada hicrî üçüncü asırdaki iman tartışmaları bağlamında telif edilmiş olan Kitâbü’l-Îmân’ın bu dönemdeki inanç tartışmalarına uygulanabilirliği incelenmiştir. Bu minvalde Buhârî döneminde iman problemlerine genel olarak ircâ düşüncesinin sebep olduğundan hareketle evvela Mürcie’nin toplumdaki yayılma nedenlerine değinilmiştir. Ardından deizmin Türkiye toplumundaki yayılma nedenleri işlenmiştir. Böylece Buhârî’nin kendi dönemindeki iman problemlerine dair yaptığı tasnifin günümüz din görevlileri ve din eğitimi verenler tarafından da kullanılabilirliği ispatlanmaya çalışılmıştır. Bu çalışma nitel bir araştırma olup doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın neticesinde toplumun din anlayışına dair problemlerin tespiti ve çözüm önerileri için düzenli aralıklarla saha araştırmalarının Diyanet İşleri Başkanlığı ve İlahiyat fakülteleri iş birliği ile gerçekleştirilmesi tavsiye edilmiştir. Ayrıca bu saha araştırmalarından elde edilen verilerin ihtiyaç odaklı Kur’ân kursları, İlahiyat fakülteleri ve Milli Eğitim Bakanlığındaki din dersi müfredatlarında karşılık bulması için çalıştaylar düzenlenmesi teklif olarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Deizm, Mürcie, Buhârî, Kitâbü’l-Îmân

Looking at as an Contemporary Problems of Faith from Bukhārī’s Kitāb al-Imān

Öz

This study, which deals with the Kitāb al-Imān section of al-Bukhārī’s al-Jāmi al-Sahīh as an example of a thematic hadith study, aims to reveal the dynamism of hadith texts. Today, it has been observed that issues related to faith are generally raised through atheism, deism and agnosticism. However, the claims of atheism and agnosticism have been left out of this study since their objections are mostly directed towards the existence of Allah. and the applicability of Kitāb al-Imān, which was compiled in the context of the faith debates in the third century of hijr, to the faith debates in this period is examined. In this respect, the reasons for the spread of al-Murd̲j̲iʾa in the society were first mentioned, starting from the fact that the idea of īrjā generally caused the problems of faith in al-Bukhārī’s time. Then, the reasons for the spread of deism in Turkish society were analyzed. Thus, it is tried to prove that al-Bukhārī’s classification of the problems of faith in his own time can also be used by today’s religious educators and officials. This study is a qualitative research and document analysis method was used. As a result of the research, it was recommended that field research should be carried out at regular intervals in cooperation with the Presidency of Religious Affairs and the faculties of theology in order to identify the problems related to the understanding of religion of the society and to propose solutions. In addition, it is proposed that workshops be organized in order for the data obtained from these field researches to be reflected in the curricula of need-oriented Qur’an courses, theology faculties and religion courses in the Ministry of National Education.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Deism, al-Murd̲j̲iʾa, al-Bukhārī, Kitāb al-Iman

Kaynakça

• A‘zamî, Muhammed Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı. çev. Hulusi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habiburrahman el-A‘zamî. 12 Cilt. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983.
• Akyüz, İsmail. “Sosyopolitik Faktörlerin Kuşak Farklılaşmasına Etkisi: İmam Hatip Kuşakları Örneği”. Marifetname 8/2 (Aralık 2021), 563-589. https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1015655
• Alu Hamdân, Ebû Abdillah Âdil b. Abdillah. el-Medhal ile’l-câmiî fî kütübi’l-îmâi ve’r-reddi ale’l-Mürcie. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Evrâki’s-Sekafiyye, 1438/2017.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Mahmûd Muhammed Ömer. 25 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1421/2001.
• Ayten, Ali – Vural, M. Enes. Ah Bu Gençler – Günümüz Gençliğinde Dinî Kimliğin Görünümleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2023.
• Bağcı, H. Musa. “el-Buhârî’nin Kader Konusunda Mu‘tezile ile Münakaşaları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46/1 (Nisan 2005), 21-42. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000363
• Bağdadî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. Dimaşk: Dâru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. Ankara: Ekin Yayınları, 1997.
• Cûzcânî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kûb. Ahvâlü’r-ricâl. nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, ts.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Hadis Edebiyatında İmanla İlgili Bölümlerin Muhteva Değerlendirmesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987), 255-275.
• Çakın, Kâmil. “Buhârî’nin Mürcie ile İman Konusunda Tartışması”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (1992), 183-198. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000767
• Çakın, Kamil. “Buhârî’nin Otoritesini Kazanma Süreci”. İslâmî Araştırmalar 10/2 (1997), 100-109.
• Dailymotion. “Cumhurbaşkanı Erdoğan: "Kendine ait kültür ve sanat üretemi, birikimi olmayan toplumlar, güçlü...”. Erişim 2 Eylül 2023. https://www.dailymotion.com/video/x7p2w03
• Dikbaş, Tuğba. Öğretmenler ve Ebeveynler Gözüyle Ergenlerde Deizm Yönelimi: İnanç Gelişimi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Dorman, Emre. Deizm ve Eleştirisi: Tarihsel ve Teolojik Bir Yaklaşım. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Düzgün, Şaban Ali. “Deizm: Öncü İsimler ve Temel Doktrin”, Misbah 10/18 (2022), 23-32.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. nşr. Vüzerâtü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 1420/1999.
• Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm. “el-Îmânü ve meâlimihî ve sünenihî ve’stikmâlihî ve derecâtihî”. el-Medhal ile’l-câmiî fî kütübi’l-îmâi ve’r-reddi ale’l-Mürcie. nşr. Ebû Abdillah Âdil b. Abdillah Alu Hamdân. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Evrâki’s-Sekafiyye, 1438/2017.
• Er, Nurhibe Büşra. 18-29 Yaş Grubunda Kendilerini ‘Deist’ Olarak Tanımlayan Gençlerin Deizm Algısı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Ermiş, Ali. Ergenlerin Deizm Algısına Dair Sosyolojik Bir Araştırma (Çankaya Örneği). Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ertit, Volkan. Sekülerleşme Teorisi. Ankara: Liberte, 2019.
• Eruçar, Tuğba. Hadisçilerin İman Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Euronews. “Konda Toplumsal Değişim Raporuna Göre Türkiye’de İnançsızlık Yükselişte”. Erişim 28 Ağustos 2023. https://tr.euronews.com/2019/01/03/konda-nin-toplumsal-degisim-raporuna-gore-turkiye-de-inancsizlik-yukseliste
• Euronews. “Türkiye’de Deizm Neden Artıyor, Dindarlık Neden Azalıyor?”. Erişim 13 Eylül 2023. https://tr.euronews.com/2019/03/19/turkiye-de-deizm-neden-yukseliste-ateizm-deizm-agnostizm-panteizm-ne-demek
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Gül, Recep Emin. Ateizm ve Hadis. Konya: Palet Yayınları, 2022.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2006.
• Gündoğar, Hamdi - Yürgüç, Muhammet Sait. “Deizm Bağlamında Ortaöğretim Okullarında İnanç Algısı -Adıyaman Örneği-”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (Aralık/December 2019), 643–670. https://doi.org/10.29228/k7auifd.23
• Güven, Sema Korucu. Siyasî ve İtikadî Tartışmaların Kütüb-i Sitte’deki Yansımaları. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmî li ahlâki’r-râvî ve âdâbü’s-sâmî. thk. Mahmûd Tahhân. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1403/1983.
• Hatîb, Muhammed Acâc. es-Sünnetü kable’t-tedvîn. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 1408/1988.
• Hürriyet. “Dindar gençlik yetiştireceğiz”. Erişim 2 Eylül 2023. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/dindar-genclik-yetistirecegiz-19825231
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Yâsir b. İbrâhîm. 11 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, ts.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. thk. Muhammed Avvâme. 26 Cilt. Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 2006.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî vd. 13 Cilt. Kâhire: Matbaatü’s-Selefiyye, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Kandemir, Sibel. Lise Öğrencilerinde Ateizm ve Deizm Eğilimi Üzerine Bir Araştırma (Konya Örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Karateke, Tuncay. “2012 Sonrası MEB İstatistiklerinde İmam Hatip Ortaokulları/Liseleri Üzerine Bir Değerlendirme”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 10/4 (2021), 3868-3883. https://doi.org/10.15869/itobiad.915541
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî. thk. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1996.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 25 cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1401/1981.
• Koç, Gülten. Lise Öğrencilerinin Deizm Algısına Dair Sosyolojik Bir Araştırma (Başakşehir Örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2021.
• Koçyiğit, Talât. Hadis Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Kutlu, Sönmez. Selefîliğin Fikrî Arka Planı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: OTTO Yayınları, 2017.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Kümbetoğlu, Belkıs. Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2017.
• Madelung, Von Wilfred. “Horasan ve Maveraünnehir’de İlk Mürcie ve Hanefiliğin Yayılışı”. çev. Sönmez Kutlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1992), 239 – 247.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-tevhîd. çev. Hüseyin Sudi Erdoğan. İstanbul: Hicret Yayınları, 1981.
• Memurlar.net. “Türkiye’de Toplumun Dine ve Dini Değerlere Bakışı”. Erişim 1 Eylül 2023. https://www.memurlar.net/album/12741/toplumun-dine-ve-dini-degerlere-bakisi.html
• Menküç, Dilek. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerinin Görüşleri Işığında Liselerde Deizm Düşüncesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünenü’n-Nesâî. thk. Râid b. Sabrî. Riyâd: Dâru’l-Hadâra li’n-neşri ve’t-tevzî, 1436/2015.
• Okutan, Muhammet Fatih. Deizmin Psiko-Sosyolojisi: 21. Yüzyıl Türkiye’si Örneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Öz, Mustafa. “Şîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/111-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özbolat, Abdullah. “Hutbelerde Söylem Değişimi- Diyanet Hutbeleri Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/29 (2014), 662-679.
• Özpınar, Ömer. Hadîs Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Peker, Hüseyin. Din Psikolojisi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2003.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâî. thk. Muhammed Acâc el-Hatîb. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1404/1984.
• SEKAM. “Türkiye’de Gençlik”. Erişim 17 Ağustos 2023.
• Sezgin, Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. İstanbul: OTTO Yayınları, 2017.
• Sputniknews.com.tr. “Optimardan din-inanç anketi: Yüzde 39 düzenli namaz kılıyor, oruç tutanların oranı yüzde 66”. Erişim 17 Ağustos 2023. https://sputniknews.com.tr/20190515/optimardan-din-inanc-anketi-yuzde-39-duzenli-namaz-kiliyor-oruc-tutanlarin-orani-yuzde-66-1039059892.html
• Şahin, Adem. “Yetiştirme Yurdu Gençlerinde Dinî Hayat”. Mehir Aile Dergisi 1 (Konya, 2001), 55-70.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Şimsek, Seher. Ortaöğretim Öğrencileri Arasında Yaygınlaşan Ateizm ve Deizm Düşüncesini Önlemede Din Eğitiminin Önemi. Ağrı: Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). Câmiu’t-Tirmizî. b.y.: el-Evgâfu’s-Suudiyye, 1421/2000.
• Türkiye’de Dini Hayat Araştırması. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2014.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Ünal, Yavuz. Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Üzüm, İlyas. “Sıffîn Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/108-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Voaturkce.com. “Türkiye’de Dindarlık Çok Yaygın”. Erişim 17 Ağustos 2023. https://www.voaturkce.com/a/turkiye-dindarlik-cok-yaygin/7030870.html
• Yıldırım, Ali – Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları, 2018.
• Zavalsız, Y. Sinan – Şahin, Ensar. “Ateist ve Deistlerin Din Algısı: Üniversite Öğrencileri Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir Araştırma”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 7/2 (Haziran 2018); 567-599. https://doi.org/10.7596/taksad.v7i2.1425
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru âlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût. 29 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.