İBN HALDUN’UN UMRAN İLMİ İLE AUGUSTE COMTE’UN SOSYOLOJİSİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 2, 327 - 351, 31.12.2023

Fatma Çiçek

https://doi.org/10.54282/inijoss.1301270

Öz

Sosyoloji biliminin Comte tarafından pozitif bilimlerin metodolojisine uygun bir biçimde XIX. yüzyılda ilan edildiği düşüncesi, sosyoloji dünyası tarafından uzun yıllar boyunca tartışmasız kabul edilmiştir. Ancak yaygın kanının bu yönde olmasına karşın toplumsal varlık alanı, Comte’tan yüzlerce yıl önce İbn Haldun, Vico, Quetelet ve Montesqieu gibi birtakım simalar tarafından bilimsel temellerle incelenmiştir. Bu çalışmada, bahsedilen simalara kıyasla daha eski dönemde yaşamış olan ve sosyoloji tarihinde uzun yıllar boyunca göz ardı edilen İbn Haldun, sosyolojinin meşru kurucusu olarak kabul edilen Comte’la karşılaştırılmıştır. Bu çalışma, Comte’un sosyolojinin meşru kurucusu olduğu yönündeki yaygın argümanı tartışmaya açarak İbn Haldun’un alanda göz ardı edilen konumunu netleştirmeyi amaçlamaktadır. Sosyal gerçekliğe ilişkin daha eski köklerin mevcudiyetini göstermeye çalışan bu çalışmada İbn Haldun ve Comte’un biri XIV. yüzyılın ve diğeri ise XIX. yüzyılın tarihsel rengini taşıyan anlayışları; benzerlik ve farklılıkları açısından tarihsel karşılaştırma yöntemiyle incelenmiştir. Bu kapsamda kuramcı kimlikleri, toplumsal değişime ilişkin düşünceleri ve aile, devlet, ekonomi, din ve eğitim gibi sosyal yapıya dahil olan unsurları ele alma biçimleri üzerinden bir karşılaştırma yapılmıştır. Söz konusu kavramlar üzerinden öncü iki figürü karşılaştıran bu çalışma, sosyal gerçekliği konu edinen bilimin farklı tarihsel bağlamlarda meydana gelen doğuş sürecine ilişkin alanda var olan belirsizliğe dikkat çekmiş; ayrıca iki farklı coğrafya ve yüzyılda üretilen toplumsal argümanların çağın mantalitesini ve figürlerin kendi yaşamlarını yansıttığını bulgulamıştır. Sonuç olarak sosyal gerçekliği konu edinen bilimin kendi kulvarında ilerleyen Doğu ve Batı’daki serüvenini alanın kökleri üzerinden karşılaştıran bu çalışmanın, çok boyutlu tarihsel bir analize kapı aralaması açısından alana katkı sunması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İbn Haldun, Auguste Comte, Umran İlmi, Sosyal Fizik, Toplumsal Varlık, Değişim

A Comparative Analysis of Ibn Khaldun’s Science of Umran and Auguste Comte’s Sociology

Öz

The idea that the science of sociology was announced by Comte in the 19th century in line with the methodology of the positive sciences has been undisputedly accepted by the world of sociology for many years. However, despite the widespread belief in this direction, the field of social existence was examined on scientific grounds by sociological figures such as Ibn Khaldun, Vico, Quetelet and Montesqieu hundreds of years before Comte. This study preferred Ibn Khaldun because he lived in an earlier period compared to other figures and was ignored for many years in the history of sociology, and compared him with Comte, who is claimed to be the legitimate founder of sociology. This study aims to clarify the neglected position of Ibn Khaldun in the field by discussing the widespread argument that Comte is the legitimate founder of the sociology. In this study which tries to show the existence of older roots related to social fact, the understanding of Ibn Khaldun and Comte, which has the historical color of the 14th and 19th centuries, is examined in terms of similarities and differences with the method of historical comparison. In this regard, a comparison has been made over their theorist identities, their thoughts on social change, and the way they deal with the elements included in the social structure such as family, state, economy, religion and education. This study, which compares the two pioneers through these concepts, drew attention to the uncertainty in the field of the emergence of the science dealing with social fact in different historical contexts. And this study also found that the social arguments produced in two different geographies and centuries reflect the mentality of the age and the lives of the figures. As a result, it is hoped that this study, which compares the adventure of the science, which deals with social fact, in the East and West, which progresses in its own lane, through the roots of the field, will contribute to the field in terms of opening the door to a multidimensional historical analysis.

Anahtar Kelimeler

İbn Khaldun,, Auguste Comte, The Science of Umran, Social Physics, Social Being, Change

Kaynakça

• KAYNAKÇA Alatas, S. F. (2014). Applying Ibn Khaldūn: The Recovery of a Lost Tradition in Sociology. Routledge.
• Al-Azmeh, A. (1 982). Ibn Khaldun: An Essay in Reinterpretation. Routledge.
• Aron, R. (2010). Sosyolojik Düşüncenin Evreleri (K. Alemdar, Çev.). Kırmızı Yayınları.
• Arslan, A. (2014). İbni Haldun. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları
• Bedir, M. (2015). İslam Düşünce Geleneğinde Nakli İlim Kavramı ve İbn Haldun. R. Şentürk (Ed.), İbn Haldun: Güncel Okumalar (3. Baskı). İz Yayıncılık.
• Bouthoul, G. (1992). Sosyoloji Tarihi (C. Süreyya, Çev.). İletişim Yayınları.
• Bruhl, L. (1942). Auguste Comte’un Sosyolojisi (Z. F. Fındıkoğlu, Çev.). İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 8(1-2), 623-673.
• Caird, E. (2003). Comte’un Din ve Toplum Felsefesi (E. Ergün, Çev.). Yeryüzü Yayınevi.
• Canatan, K. (2005). İslam Sosyolojisi. Beyan Yayınları.
• Canatan, K. (2013) İbn Haldun Perspektifinden Bilgi Sosyolojisi. Açılım Kitap.
• Chapra, M. U. (2015). İbn Haldun’un Gelişme Teorisi Günümüz İslam Dünyasının Düşük Performansını İzahta Yardımcı Olur mu? İçinde R. Şentürk (Ed.), & T. Özcan (Çev.), İbn Haldun: Güncel Okumalar (ss. 369-416). İz Yayıncılık.
• Comte, A. (1875a). System of Positive Polity (H. Bridges, Çev.; C. 1). Longmans.
• Comte, A. (1875b). System of Positive Polity (F. Harrison, Çev.; C. 2). Longmans.
• Comte, A. (1877). System of Positive Polity (R. Congreve, Çev.; C. 4). Longmans.
• Comte, A. (2000a). Positive Philosophy of Auguste Comte (H. Martineau, Çev.; C. 3). Batoche Books.
• Comte, A. (2000b). Positive Philosophy of Auguste Comte (H. Martineau, Çev.; C. 1). Batoche Books.
• Comte, A. (2003). Pozitif Felsefeye Giriş (S. Sarı, Çev.). Yeryüzü Yayınevi.
• Comte, A. (2009). The Catechism of Positive Religion: Or Summary Exposition of the Universal Religion in Thirteen Systematic Conversations between a Woman and a Priest of Humanity. Cambridge University Press.
• Comte, A. (2015). Pozitif Felsefe Dersleri ve Pozitif Anlayış Üzerine Konuşma (E. Ataçay, Çev.). Bilgesu Yayıncılık.
• Coser, L. A. (2011). Sosyolojik Düşüncenin Ustaları: Tarihsel ve Toplumsal Bağlamlarında Fikirler (H. Hülür, S. Toker, & İ. Mazman, Çev.). De Ki Yayınları.
• Çetin, E. (2021). Sosyolojinin Mukaddimesi - Mukaddime’de Sosyoloji. Nobel Akademik Yayıncılık.
• Çiftçi, A. (2015). Sosyolojiye Giriş: Bir Özgürlük Tarzına Çağrı. Ankara Okulu Yayınları. el-Mağribi, A. İ. H. (t.y.). Kitâbi’l-iber ve dîvâni’l-mübtede’ velhaber fî eyyâmi’l-arab ve’l-acem ve’l-berber vi men âsarahum min zevi’s-sultâni’l-ekber. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi.
• Freyer, H. (2015). Sosyoloji Kuramları Tarihi. (T. Çağatay, Çev.). Doğu Batı Yayınları.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1962). Auguste Comte ve Ahmet Rıza -. Türkiye Harsi ve İçtimai Araştırmalar Derneği Fakülteler Matbaası.
• Fromherz, A. J. (2010). Ibn Khaldun, Life and Times. Edinburgh University Press.
• Gane, Mike. (2006). Auguste Comte. Routledge.
• Giambattista, V. (1948). New Science (T. G. Bergin & M. H. Fisch, Çev.). Cornell University Press.
• Günay, Ü. (1986). İslâm Dünyasında Bir Din Sosyolojisi Öncüsü: İbn Haldun (1332-1406). Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6, Article 6.
• Haldun, İ. (2016a). Mukaddime (S. Uludağ, Ed.). Dergah Yayınları.
• Haldun, İ. (2016b). Tasavvufun Mahiyeti (S. Uludağ, Çev.). Dergah Yayınları.
• Haldun, İ. (2017). Bilim İle Siyaset Arasında Hatıralar. Dergah Yayınları.
• Hassan, Ü. (2015). İbn Haldun: Metodu ve Siyaset Teorisi. Doğu Batı Yayınları.
• Hirst, J. (2013). Kısa Avrupa Tarihi (M. Doğan, Çev.). Say Yayınları.
• Irwin, R. (2018). Ibn Khaldun: An Intellectual Biography. Princeton University Press.
• Kızılçelik, S. (2016). Sosyoloji Tarihi 3. Anı Yayıncılık.
• Kızılçelik, S. (2017). Sosyoloji Tarihi 1. Anı Yayıncılık.
• Koştaş, M. (1995). Auguste Comte'un Din Sosyolojisi. Ankara İlahiyat Fakültesi Dergisi, 34(1), 67-73.
• Lacoste, Y. (2012). İbni Haldun: Tarih Biliminin Doğuşu (M. Sert, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Mahdi, M. (2016). Ibn Khaldun’s Philosophy of History: A Study in the Philosophic Foundation of the Science of Culture. Routledge.
• Meriç, C. (2002). Umrandan Uygarlığa. İletişim Yayınları.
• Meriç, C. (2016). Saint-Simon İlk Sosyolog, İlk Sosyalist. İletişim Yayınları.
• Mill, J. S. (2020) Auguste Comte and Positivism. Karbon Kitaplar.
• Mutçalı, S. (t.y.). Arapça-Türkçe Sözlük. Dağarcık Yayınevi.
• Okumuş, E. (2017). Osmanlı’nın Gözüyle İbn Haldun. İz Yayıncılık.
• Oruç, C. (2010). İbn Haldun’un Mukaddime’sinde Öğrenme. Necmettin Erbakan İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29(29), 129-142.
• Pickering, M. (1993). Auguste Comte: An Intellectual Biography (C. 1). Cambridge University Press.
• Pickering, M. (2009a). Auguste Comte: An Intellectual Biography (C. 2). Cambridge University Press.
• Pickering, M. (2009b). Auguste Comte: An Intellectual Biography (C. 3). Cambridge University Press.
• Soyer, M. (2010). Examining the Origins Of Sociology: Continuities and Divergences Between Ibn Khaldun, Giambattista Vico, August Comte, Ludwig Gumplowicz, and Emile Durkheim [PhD Thesis]. University of North Texas Denton.
• Şeriati, A. (2011). Ali Şeriati İnsan Bilim ve Tarih Felsefesi Üzerine Makaleler (A. Kaya, Çev.). Tebeşir Yayınları.
• Şulul, K. (2015). İbn Haldun’a Göre İslam Medeniyeti (3. Baskı). İnsan Yayınları.
• Tomar, C. (2015). Mit ve Gerçek Arasında: Arap Dünyasında İbn Haldun Yaklaşımları. R. Şentürk (Ed.), İbn Haldun: Güncel Okumalar (ss. 193-223). İz Yayıncılık.
• Toynbee, A. (1919). A Study of History (C. 10). Oxford University Press.
• Uludağ, S. (2016). İbn Haldun ve Mukaddime. İçinde Mukaddime (ss. 13-154). Dergah Yayınları.
• Wernick, A. (2003). Auguste Comte and the Religion of Humanity: The Post-theistic Program of French Social Theory. Cambridge University Press.
• Comte, A. (1876). System of Positive Polity (E. Spencer, Çev.; C. 3). Burt Franklin.