Mazdakism as a Social and Mystical Religious Movement

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 1, 325 - 345, 31.03.2024

Mehmet Mekin Meçin

https://doi.org/10.15869/itobiad.1424504

Öz

The subject of this study is to examine the emergence of the Mazdak religious movement, its teachings and the reasons for its rapid elimination. The subject has been discussed based on the works of Islamic Historians who gave information about Mazdak and the works of orientalists who have deepened their research in the light of these historical data. The aim of this study is to examine Mazdak and his teachings, which have not been sufficiently understood or misunderstood until today, and to present an original research by considering the reasons for the emergence and disappearance of this religious movement with its background. During the research, it was understood that Mazdak was a person who recommended asceticism to people, believed in the metaphysical world and God, preached morality and virtue, and did not even consider eating meat right, and as far as it was understood from the narrations, he followed a Sufi life or a prophetic path. In the study, it was seen that Mazdak was not as pessimistic as Mani in dealing with world domination, and as a result of this perspective, he started a rebellion with the slogan of equality by bringing a new interpretation to the religion he believed was corrupt. However, it has been established that his strict attitude towards asceticism, purification and social hierarchy was alien to Iran's power-hungry spirit, and therefore Iran did not allow such mystical thoughts that suggested abandoning the world to prevail.As a result of the study, it was understood that Mazdak was on a religious path close to Mani, succeeded in attracting the poor strata of the society with the slogans of justice and equality, but his teachings based on asceticism were promptly removed because they were contrary to the ancient Iranian religion-state tradition, which was a candidate for world domination. Again, it was concluded from this study that Mazdak was not a communist advocating the partnership of women and property, as it was thought, but was a caller of justice and equality on behalf of poor people against the elite class who had more property and married many women.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Iran, Gnosism, Mazdak, Mani, Zarasthustra.

Sosyal ve Mistik Bir Dinî Hareket Olarak Mazdekizm

Öz

Bu çalışmanın konusu Mazdek dini hareketinin ortaya çıkış sebepleri, Mazdek’in öğretileri ve bu hareketin hızla ortadan kaldırılmasının nedenlerini incelemektir. Konu Mazdek hakkında bilgiler veren İslam Tarihçileri ve bu tarihsel veriler ışığında araştırmalarını derinletirmiş müsteşriklerin eserlerinden istifade ederek hazırlanmıştır. Bu çalışmanın amacı günümüze kadar yeterince anlaşılmamış ya da yanlış anlaşılmış Mazdek ve öğretilerini tarafsız olarak ele almak ve bu dinî hareketin ortaya çıkış ve yok oluş sebeplerini arka planıyla birlikte ele alarak özgün bir araştırma ortaya koymaktır. Araştırma sırasında, Mazdek’in insanlara zühdü, tavsiye eden, metafizik âleme ve Allah'a inanan, ahlakı ve fazileti vaaz eden, et yemeyi bile doğru görmeyen bir zat olduğu ve rivayetlerden anlaşıldığı kadarıyla tasavvufi bir hayat veya nebevi bir çizgi izlediği anlaşılmıştır. Çalışmada Mazdek’in dünya hâkimiyetini ele almada Mani kadar karamsar ve kötümser olmadığı ve bu bakış açısının bir sonucu olarak bozulduğuna inandığı dine yeni bir yorum getirerek eşitlik sloganıyla bir isyan başlattığı ancak çileciliğe, arınmaya ve sosyal hiyerarşiye karşı katı tavrı, İran'ın kadim iktidar ruhuna yabancı geldiği ve bu yüzden İran’ın dünyayı terk etmeyi öneren bu tür mistik düşüncelerin hâkim olmasına izin vermediği tespit edilmiştir. Çalışmanın sonucunda, Mazdek’in Mani’ye yakın bir dinî izlek üzere olduğu, adalet ve eşitlik sloganlarıyla toplumun yoksul tabakasını yanına çekmeyi başardığı ancak riyazete ve zühde dayalı öğretilerinin dünya hâkimiyetine aday olan kadim İran din-devlet geleneğine ters düştüğü için ivedilikle ortadan kaldırıldığı anlaşılmıştır. Yine bu çalışmadan, Mazdek’in sanıldığı gibi kadın ve mal ortaklığı savunan bir komünist olmadığı, fazla mala sahip ve çok kadınla evli seçkin sınıfa karşı yoksul insanlar adına bir adalet ve eşitlik davetçisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Dinler Tarihi, İran, Gnosizm, Mazdek, Mani, Zerdüşt.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, İran, Gnosizm, Mazdek, Mani, Zerdüşt.

Kaynakça

• Azeri, A., Rafii, E. T., & Abbasi, S. (t.y.). Avamil-i Muessir der Zuhur-i Mazdek. Fasılname-yi İlmi ve Pejuheşi-yi Tarih, 6(20), 7-23.
• Bel‘amî, E. A. (1958). Târîḫ-i Belʿamî, (M. C. Meşkûr, Ed.). İntişarat-i Hayyam.
• Boyce, M. (1391). Zerduştiyan: Baverha ve Adab-i Dinî-yi Anha (A. Behramî, Çev.). İntişârât-i Koknos.
• Christensen, A. E. (1374). Saltanat-i Kubâd ve Zuhur-i Mazdek (A. Birşek, Çev.). İntişarat-i Tahurî.
• Christensen, A. E. (1388). İran der Zaman-i Sasaniyan (Reşid Yasemî, Çev.). İntişârât-i Sada-yi Muasir.
• Christensen, A. E., & Tefezzuli, A. (1364). Dû Tahrîr ez Sergüzeşt-i Mazdek. Kitâb-ı Sahn 1.
• Dumizel, J. (1386). Tabakat-i İctimai-yi İran-i Kadim (İ. Behnam, Çev.). Neşi İlmi ve Ferhengi.
• Ebulkasım Firdevsi. (1374). Şahname. İntişarat-i Emir Kebir.
• ed-Dineveri, E. H. A. bin D. (1960). Ahbaru’t-Tival (A. Amir, Ed.). Vezaretu’s-Sakafeti ve’l-İrşadi’l-Kavmiyyi.
• el-Birunî, M. b. E. R. M. b. A. (1428). El-Âsâru’l-Bâkiye Mine’l-Kurûni’l Hâliye. Mektebu’s-Sakafetu’d-Diniyye.
• et-Taberî, E. C. M. b. C. (1968). Tarihü’r-Rüsül ve’l-Mülûk. Darü’l-Maarif.
• Gimen, J. D. (1385). Din-i İran-i Bastan (R. Muneccim, Çev.). Neşr-i Fikr-i Ruz.
• Hal’atbari, A., & Mahverz, A. Z. (1379). Berresi-yi Conbeş-i Mazdek. Pejuheşname-yi Ulum-i İnsani, 27.
• Has, K. (2004). Mezdekiyye. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (C. 29). Türkiye Diyanet Vakfı Yayın İslam Ansiklopedisi.
• Hasenî, S. M. b. D. (1361). Tebsırâtu’l-‘Avâm fî Ma‘rifetiMekâlâti’l-Enâm (A. İkbâl, Ed.). İntişârât-i Esâtir.
• Hayderi, A. R., Munşizade, M., & Ferazepurnde, F. (1401). Menşe-i Gofteman Tasavvuf-i Siyasi der İran ve Tahlil-i An Ber Esas-i Nazariye-i Gofteman-i Lakau ve Muva. Fasılname-yi İlmi-yi Edebiyat-i İrfani-yi Danişgah-i Ez-zehra, 14(28), Article 28.
• İbn Belhi. (1384). Farsname (G. le Strange & R. A. Nicolson, Ed.). İntişarat-i Esatir.
• İbn Nedim, E.-F. M. b. E. Y. İ. el M. bi’l-Warrak. (1997). El-Fihrist (İ. Ramazan, Ed.). Daru’l-Ma’rife.
• İsfendiyar, M. K. (1362). Debistan Mezahib ( ahim R. Melik, Ed.; C. 1). Kitabhane-yi Tahuri.
• Kazimi, B. İ. (1383). Conbeş-i İctimai-yi Mazdek ve Endişe-yi Siyasi-yi Şahi. Mecelle-yi Danişkede-yi Hukuk ve Ulum-i İnsani, 65, 1-19.
• Kedkeni, M. R. Ş. (1386). Kalenderiyye der Tarih-i Digerdisiha-yi Yek İdeoloji. İntişârât-i Sohen.
• Kızıl, H. (2021). Mazdek Hareketi ve Sebepleri. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 13(2), 747-767.
• Klima, O. (1359). Tarih-i Conbeş-i Mazdekiyan (C. F. Erşâd, Çev.). İntişarat-i Tus.
• Klima, O. (1371). Tarihçe-yi Mekteb-i Mazdek (C. F. Erşâd, Çev.). İntişarat-i Tus.
• Lukunin, V. G. (1365). Temeddün-i İran-i Sâsânî (. İnayetullah Rıza, Çev.). İntişârât-i İlmi ve Ferhengi.
• Makdisî, M. bin T. (t.y.). Kitâbü’l-Bed’ ve’t-târîh. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye.
• Minuyi, M. (1356). Name-yi Tenser be Gosnasp. Neşr-i Harezmi.
• Mirhand. (1338). Tarih-i Ravzatu’s-Safa. İntişarat-i Hayyam.
• Nakavi, S. A. M. (1352). Akayid-i Mazdek. Muessese-yi Matbuati-yi Atayi.
• Nayini, M. R. C. (1385). Gozide-yi Surudha-yi Rigveda. Sazmân-i Çap ve İntişârât-i Vezâret-i İrşâd-i İslamî.
• Nizamülmülk. (1357). Siyasetnâme (M. T. Bahâr, Ed.). İntişarat-i Zuvâr.
• Piguluskaya, N. (1372). Cengha-yi İran ve Rum (M. Saidi, Çev.). Neşr-i İlmi ve Ferhengi.
• Razi, İ. M. (2003). Tecâribü’l-Ümem ve Teakibü’l-Himem (S. K. Hasan, Ed.). Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye.
• Rebiî, H., & Fulâdpûr, H. (1371). Negâhî Tâze be Dâstân-i Mazdek ve Kubâd. Mâhnâme-i Kelk, 37-79.
• Seâlibî, E. M. (1363). Ġureru Aḫbâri Mülûki’l-Fürs ve Siyerihim (H. Zutinberg, Ed.). Mektebe el-Esedî.
• Selgi, M., & Ahmenvend, Ş. (1397). Nisbet-i Arman ve Vakiiyet der Endişe-yi Siyasi-yi Zertuşt, Mani ve Mazdek der Dovre-yi Sâsânî. Pejuheşname-yi Ulum-i Siyasi 2.
• Sengari, İ., & Kerbasi, A. R. (1390). Berresi-yi İlel-i Şekilgiri-yi İdealism-i İnkilabi-yi Mazdek ve Tesir-i An der Adem-i Muvaffakiyet-i İn Conbeş. Tahkikat-i Tarih-i İctimai, Pejuheşgah-i Ulum-i İnsani ve Mutalaat-i Ferhengi, 2, 163-190.
• Şabani, R. (t.y.). Mebani-yi Tarih-i İctimai-yi İran. 1385.
• Şehristanî, M. b. A. (1364). El-Milel ve’n-Nihâl (3. bs). Neşr-i Eş-Şerif’ur-Razî.
• Şeki, M. (1372). Dorostdinan. Maarif, 1, 28-53.
• Şems, M. C. (1390). Mazdekiye: Yeganeperesti ya Duganegerayi. Nimsale-yi Pejuheşname-yi Edyan, 5(9), 33- 52.
• Tabibi, H. (1350). Seyr-i Tabakat-i İctimai ve Vijegiha-yi Hanvade der İran-i Kadim. Mecelle-yi Berresiha-yi Tarihi, 6, 73-106.
• Yarshater, E. (1380). Tarih-i İran Ez Sulukiyan Ta Furupaşi-yi Dovlet-i Sâsânîyan (H. Anuşe, Çev.). İntişarat-i Emir Kebir.
• Yarshater, E. (1983). Mazdakizm. İçinde The Cambridge History of Iran: Seleucid Parthian (C. 3). Cambridge University Press.
• Yarshater, E. (2005). Mazdakizm. İçinde L. Jones (Ed.), Encyclopedia of Religion (C. 3, ss. 5800-5802). Thomson Gale.
• Zerinkub, A. (1362). Tarih-i İran Bad ez İslam. İntişarat-i Emir Kebir.
• Zerinkub, A. (1390). Tarih-i Merdom-i İran. Neşr-i Emir Kebir.