A Study on Mural Paintings of Yozgat Tokmak Hasan Pasha Mosque

Yıl 2024, Sayı: 21, 161 - 201, 31.01.2024

Begüm Buğdaycı

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1009286

Öz

Tokmak Hasan Pasha Mosque is one of the buildings that attract attention in Anatolia with its mural paintings. A total of six mural paintings are available to decorate the structure. Three depictions of the murals, Mizan, Âlem-i lâhût and Livâü’l-Hamd, have their subjects taken from manuscripts with religious content such as Muhammadiye and Mârifetnâme. Apart from those, the Blue Mosque (Sultan Ahmet), Mecca and a carpet depiction painted on the intersection of two walls are included in the painting repertoire. During the restoration of the mosque, which was completed in 2022, Arabic and Latin alphabet scripts, various notes and hand-drawn decorations have been revealed under the plaster. The most important data obtained in these endeavors was the artist’s inscription on the western wall of the harem. According to the inscription, it is acknowledged that the murals were performed in 1950 by an artist named Muhsin Bali. The depiction of the Mizan, one of the mural paintings, differs in terms of being painted together with elements such a mosque, oil lamp and mimbar as well as the use of scripts. The depiction of the universe is of utmost importance in terms of its one-to-one depiction with the miniature in Mârifetnâme. The depiction of Livâü’l-Hamd, which appears only in Islamic works and hadiths, was also taken as an example from the painting on the subject of “Mirat-i Mahşer” in Muhammediye and the inscriptions on the flag arms have also been included. The depiction of the Blue Mosque (Sultan Ahmet) is depicted in the same view as the view from the northwest corner of the building and has been processed with almost true form to the architectural elements of the original building. Although the depiction of Mecca reflects the 20th century with its use of color and advanced perspective understanding, it still maintains traces of the miniature tradition. The depiction of the carpet engraved on the intersection of two walls is processed in a similar style with another example that we are aware of.

Anahtar Kelimeler

Mural, mizan, âlem-i lâhût, livâü’l-hamd, Mârifetnâme

Yozgat Tokmak Hasan Paşa Camii Duvar Resimleri Üzerine Bir Araştırma

Öz

Tokmak Hasan Paşa Camii, Anadolu’da duvar resimleriyle dikkat çeken yapılardan biridir. Yapının harimini süsleyen toplam altı adet duvar resmi bulunmaktadır. Duvar resimlerinden Mizan, Âlem-i lâhût ve Livâü’l-Hamd adlı üç tasvir, konularını Muhammediye ve Mârifetnâme gibi dinî içerikli el yazmalarından almıştır. Bunların dışında, Sultan Ahmet Camii, Mekke ve iki duvar kesişimine resmedilen bir halı tasviri de resim programına dâhil edilmiştir. Caminin 2022 yılında tamamlanan restorasyonunda sıva altlarından Arap ve Latin alfabeli yazılar, çeşitli notlar ve kalem işi süslemeler ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışmalarda elde edilen en önemli veri, harimin batı duvarı üzerindeki sanatçı kitabesidir. Kitabeden duvar resimlerinin 1950’de Muhsin Bâli adında bir sanatçı tarafından yapıldığı öğrenilmektedir. Duvar resimlerinden Mizan tasviri, yazı kullanımının yanı sıra cami, kandil, minber gibi unsurlarla birlikte resmedilmesi açısından farklılık göstermektedir. Âlem-i lâhût tasviri, Mârifetnâme’deki minyatürle birebir resmedilmesi yönüyle önemlidir. Yalnızca İslami eserlerde ve hadislerde karşımıza çıkan Livâü’l-Hamd tasviri de Muhammediye’deki “Mirat-i Mahşer” konulu resimden örnek alınarak yapılmış ve bayrak kolları üzerinde yazılara yer verilmiştir. Sultan Ahmet Camii tasviri, yapının kuzeybatı köşesinden bakışla aynı görünümde resmedilmiş, orijinal yapının mimari ögelerine neredeyse birebir sadık kalınarak işlenmiştir. Mekke tasviri, renk kullanımı ve gelişmiş perspektif anlayışı ile 20. yüzyılı yansıtsa da minyatür geleneğinin izlerini yaşatmaktadır. İki duvar kesişimine işlenen halı tasviri ise tespit edebildiğimiz bir başka örnek ile benzer tarzda işlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Duvar resmi, Mizan, âlem-i lâhût, Livâü’l-hamd, Mârifetnâme, Tokmak Hasan Paşa Camii

Kaynakça

• Acun, Hakkı. “Yerköy- Sarayköyü Çapanoğlu Camii.” Türkiyemiz 26 (Ekim 1978): 34-36. google scholar
• Acun, Hakkı. “Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları.” Vakıflar Dergisi XIII (1981): 635-715. google scholar
• Acun, Hakkı. Bozok Sancağı’nda (Yozgat İli) Türk Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005. google scholar
• Akın Saka, Emine, Aygün Kalınbayrak Ercan ve Elif Yaprak Başaran. “Tokat-Zile Şeyh Nusrettin Türbe ve Camisi.” Vakıflar Dergisi 47 (Haziran 2017): 67-98, Erişim 7 Mayıs 2019. https:// dergipark.org.tr/tr/download/article-file/326143 google scholar
• Akkuş, Ahmet. “Yazıcıoğlu Muhammed ve Muhammediye Adlı Eserinin Kültür Tarihimizdeki Yeri.” Yüksek Lisans Tezi, Rize Üniversitesi, 2010. google scholar
• Aksel, Malik. Anadolu Halk Resimleri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010. google scholar
• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010. google scholar
• Altındaş, Mücteba. “Bir Kitap Olarak Levh-i Mahfûz ve Ümmü’l Kitâb.” Kelam Araştırmaları 11/1 (2013): 221-242, Erişim 7 Aralık 2018. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/179858 google scholar
• Altıntaş, Hayrani. Mârifetnâme’de Tasavvuf (Tam Metin). İstanbul: Cimtay Matbaası, 1981. google scholar
• Arghavanian, Aida. “Resimde “Ağaç.” Yüksek Lisans Sanat Çalışması Raporu, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2013. google scholar
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahşap Cami. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1973. google scholar
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1976. google scholar
• Arık, Rüçhan. “Yozgat’ta Resimli Bir Camii ve Bir Ev.” Sanat Dünyamız 3/7 (1976): 24-30. google scholar
• Arslan, Muhammet. “Doğu Karadeniz Camilerindeki Tasavvufi Tasvirler.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi 100 (Kış 2021): 297-326. google scholar
• Ata, Mehmet Mahfuz. “Zemzem Suyu ve Özellikleri.” EKEV Akademi Dergisi 1 (1) (2013): 375-398, Erişim 30 Nisan 2019. http://www.ekevakademi.org/Makaleler/264346179_21%20 Mehmet%20Mahfuz%20ATA.pdf google scholar
• Beykal, Feryal. “Denizli İli’nde 19. Yüzyılda Yapılan Duvar Resimli Yapılar.” Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 1996. google scholar
• Biedronska-Slota, Beata. “Turkish Carpets in Poland. Their Traditional Meaning and Significance for Polish Art.” 14th International Congress of Turkish Art (19-21 September 2011). Paris: College de France, 2013, 175-182. google scholar
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri&Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2004. google scholar
• Cömertler Aktuğ Erbil ve Kadir Pektaş. “Geç Dönem Kalem İşi Süslemeli Bir Eser: Aydın Kuyucak Kayran Köyü Camii.” Medeniyet Sanat, İMÜ Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Dergisi 2/2 (2016): 9-25. google scholar
• Çakmak, Şakir. “Belenardıç (Torapan) Köyü Camii (Güney/Denizli).” Sanat Tarihi Dergisi 7 (1994): 19-26. google scholar
• Çakmak, Şakir. “Boğaziçi Kasabası Eski Camii Baklan/Denizli.” 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (23-27 Eylül 1991). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995, 529-540. google scholar
• Çakmak, Şakir. “Denizli-Çivril Menteş Köyü Camisi.” Uluslararası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 22-25 Ekim 2014 Aydın. Aydın: Efeler Belediyesi Kültür Yayınları, 2017, 169-178. google scholar
• Çakmak, Şakir. Muğla Camii ve Mescitleri. Muğla: Muğla Belediyesi Kültür Yayınları, 2013. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Sultan Ahmed Camii ve Külliyesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 37. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 497-503. google scholar
• Çoruhlu, Tülin ve Murat Alkan. “Sakarya İli Geleneksel Türk Mimarisinde Duvar Resimleri ve Boyalı Nakışlar,” XX. Uluslar arası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyum Bildirileri 02-05 Kasım 2016. C. 2, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2017, 877-913. google scholar
• Dal, Safer. Tasavvuf Terimleri. İstanbul: Kırk Kandil Yayınları, 1998. google scholar
• Değirmenci, Tülün. “Geleneğin Yeniden İcadı: Bulanıklaşan Sınırlarda Bir Köy Camisinin Tasvirleri.” Milli Folklor 126 (Yaz 2020): 118-135. google scholar
• Demiraslan, Deniz. “19. Yüzyıl Osmanlı Dini Mimarisinde Duvar Resmi Sanatı: Balkanlardan Kalkandelen Alaca Camii Örneği.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi 80 (2016): 151-182. google scholar Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2012. google scholar
• Dönmez, Semra. “Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet Bağlamında Ahiret Alemi.” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2007. google scholar
• Duran, Remzi. “Seki-Tekke Camii ve Tekke Sanatı ile İlgisi Üzerine.” İlahiyat Fakültesi Dergisi VII. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1992, 323-349. google scholar
• Erken, Sabih. “Türk Çiniciliğinde Kâbe Tasvirleri.” Vakıflar Dergisi 9 (1971): 297-320. google scholar
• Erzurumlu İbrahim Hakkı, Mârifetnâme, https://havassite.files.wordpress.com/2018/06/erzurumlu-icc87brahim-hakkc4b1-hazretleri-marifetname.pdf google scholar
• Gördük, Yunus Emre. “Kur’an’da Geçen “Zakkum Ağacı” Üzerine Bir Literatür İncelemesi.” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/37 (Ocak-Haziran 2017): 57-86, Erişim 26 Mayıs 2019. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/314930 google scholar
• Gülgen, Hicabi ve Semra Güler. “Osmanlı Devleti’nde Klasik Dönem ve Sonrasına Ait Delâilü’l-Hayrât Minyatürlerindeki Değişim.” İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 3/1 (Haziran 2018): 29-60, Erişim 28 Nisan 2019. https://dergipark.org.tr/tr/pub/imad/issue/36169/397069 google scholar
• Hançerlioğlu, Orhan. İslâm İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1994. google scholar
• Harman, Mürüvet. “Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye’sinde Yer Alan Cennet ve Cehennem Tasvirleri.” Mukaddime 5/1 (2014): 89-112, Erişim 25 Kasım 2018. http://mukaddime.artuklu. edu.tr/download/article-file/184146: google scholar
• Harman, Mürüvet. “Geç Devir Osmanlı Resim Sanatında Cennet İmgesi: Duvar ve Kitaplarda Yer Alan Şematize Cennet Tasvirleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/39 (Ağustos 2015): 354-363, Erişim 25 Kasım 2018. https://www.sosyalarastirmalar.com/cilt8/sayi39_ pdf/3sanattarihi_arkeoloji_cografya/harman_muruvet.pdf google scholar
• İltar, Gazanfer. “Tekke Köyü Hacı Abdullah Halife Camisi Duvar Resimleri.” Vakıflar Dergisi 42 (Aralık 2014): 69-80, Erişim 24 Mayıs 2019. http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/ handle/11352/2160 google scholar
• İnce, Aslıhan. “Ankara Milli Kütüphane Yazma Eserler Kolleksiyonundaki Delailü’l Hayrat’larda Yer Alan Mekke ve Medine Minyatürleri.” Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2015. google scholar
• Kaplan, Necla. “Osmanlı Resim Sanatında Cehennem Tasvirleri.” Mukaddime 4/4 (2011): 175-195. Erişim 4 Ocak 2024. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/184107 google scholar
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Amel Defteri”. TDV İslam Ansiklopedisi. 3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991: 20-21. google scholar
• Koç, Yunus. “Yozgat.” TDV İslam Ansiklopedisi. 43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 559-564. google scholar
• Kut, Günay. “Muhammediye’de Cennet Tasvirleri.” Metin And’a Armağan. Haz. M. Sabri Koz İstanbul: Metgraf Matbaası, 2007, 331-340. google scholar
• Kuyulu, İnci. “Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camisi (Ödemiş/İzmir).” Vakıflar Dergisi XXIV (1994): 147-158. google scholar
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri ve Nebi Bozkurt. “Mescid-i Haram”. TDV İslam Ansiklopedisi. 29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004, 273-277. google scholar
• Kürüm, Mükerrem. “Cincin Köyü Hacı Abdülaziz Efendi Camii.” Aydın İl Tarihi. Ankara: Aydın Valiliği Yayınları, 2014, 292-294. google scholar
• Lings, Martin. Başlangıçtan Günümüze Mekke. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013. google scholar
• Mahir, Banu. Osmanlı Minyatür Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012. google scholar
• Naef, Silvia. İslamda “Tasvir Sorunu” Var mı?. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2018. google scholar
• Okçuoğlu, Tarkan. “18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayışı.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2000. google scholar
• Okçuoğlu, Tarkan. Hayal ve Gerçek Arasında Osmanlı Resminde İstanbul İmgesi. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2020. google scholar
• Oral, Osman “Yozgat Halkının Dini Anlayış ve İnançlarına Katkı Veren Medrese, Zâviye ve Âlimler.” Sosyal Bilimler Dergisi 15 (Ekim 2017): 117-131. google scholar
• Öğüt, Salim. “Makamât-ı Erbaa”. TDVİslam Ansiklopedisi. 27. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, 415-417. google scholar
• Önge, Yılmaz. “Anadolu Sanatında Cami Motifi.” Önasya 38 (1968): 8-9. google scholar
• Özçullu, Tuğçe. “Kâbe ve Medine Tasvirli Çiniler.” Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2013. google scholar
• Özkaya, Yücel. 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020. google scholar
• Renda, Günsel. Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı (1700-1850). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1977. google scholar
• Schimmel, Annemarie. Sayıların Gizemi. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2018. google scholar
• Şahin Tekinalp, Pelin. “Palais du Trocadero in Anytab/Antep”. 14th International Congress of Turkish Art (19-21 September 2011). Paris: College de France, 2013, 679-686. google scholar
• Şener, Dilek. “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Anadolu Duvar Resimleri.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011. google scholar
• Tali, Şerife. “Kırşehir/Mucur’daki Hüseyin Ağa Camii ile Emine Hanım Camii’nin Kalemişleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/25 (2013): 504-528. google scholar
• Tanındı, Zeren. “İslam Resminde Kutsal Kent ve Yöre Tasvirleri.” Journal of Turkish Studies 7. Orhan Şaik Gökyay Armağanı II (1983): 407-437. google scholar
• Taşkan, Demet. “Yozgat’ta Unutulmuş Bir Eser: Tokmak (Çerkez) Hasan Paşa Camisi.” XII. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri 25-27 Nisan 2019 Konya. Konya: y.y, 2019, 123-128. google scholar
• Topaloğlu, Bekir. “Cehennem”. TDV İslam Ansiklopedisi. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 227-223. google scholar
• Topaloğlu, Bekir. “Mârifetnâme”. TDV İslam Ansiklopedisi. 28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003: 57-59. google scholar
• Toprak, Süleyman. “Mizan.” TDV İslam Ansiklopedisi. 30. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005: 211-212. google scholar
• Tüfekçioğlu, Abdülhamit ve İlker Gümüş. “Geç Dönem Osmanlı Mimarisi Duvar Resimlerinde Bazı Dokuma Tasviri Örnekleri ve Düşündürdükleri.” ARIŞ Geleneksel Türk Sanatları Dergisi 12 (2016): 19-29. Erişim 7 Ocak 2023. https://dergipark.org.tr/tr/pub/aris/issue/43592/533816 google scholar
• Türk Dil Kurumu Sözlüğü. “Lâhût.” Erişim 15 Aralık 2018 http://www.tdk.gov.tr/index. php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5c142dd167b755.52754684 google scholar
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1991. google scholar
• Uzun, Mustafa İsmet. “Muhammediye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 30. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, 586-587. google scholar
• Ülkü, Osman. “Osmanlı Mimarisinde Manzara Resimleri Süslemeciliği Bağlamında Koçarlı-Cincin Köyü Cihanoğlu Hacı Abdülaziz Efendi Camii Duvar Süslemelerinin Değerlendirilmesi.” Sanat Tarihi Dergisi XXV/2, (Ekim 2016): 277-293, Erişim 25 Mayıs 2019, https://dergipark.org.tr/ tr/pub/std/issue/26044/282189 google scholar
• Üzüm, Hamza. “Ebu’l - Hasan Harakine’de Fakr Kavramı.” 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum 2/5 (Yaz 2013): 97-116, Erişim 12 Aralık 2018. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/59647 google scholar Yaman, Bahattin. “Türk Minyatür Sanatında Cennet.” Belleten LXXII/ 263 (2008): 141-154. google scholar
• Yavuz, Salih Sabri. “Livâû’l-Hamd”. TDV İslam Ansiklopedisi. 27. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, 200. google scholar
• Yelen, Resul. “İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar.” Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2 (2017): 1-23. google scholar
• Yurtsal, Tuğçe. “Aydın ve Denizli Camilerinde Duvar Resimleri.” Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2009. google scholar