Trabzon/Şalpazarı/Doğancı Mahallesi Merkez Camii Kalem İşi Süslemeleri

Yıl 2024, Sayı: 21, 467 - 501, 31.01.2024

Raziye Çiğdem Önal Esra Özkan Koç

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1103009

Öz

Osmanlı sanatının önemli tezyinat dallarından biri olan kalem işi, Anadolu genelinde sivil ve dinî mimari eserlerin süsleme programlarında sıklıkla kullanılmıştır. Bulunduğu coğrafyanın yerel özellikleri ile yapıldığı dönemin sanatsal anlayışına göre farklılaşan bu süslemeler, geç dönem Osmanlı sanatında yeni motiflerin, renklerin ve tekniklerin kullanımı ile bir dinamizm yaşamıştır. Batılı üslupların etkisiyle 18. yüzyıldan itibaren değişimin görüldüğü İstanbul’daki “başkent üslubu”, payitahtın sanatını sıkı takip eden Anadolu kentlerine de yayılmış ve birbirinden farklı şekillenen çeşitli “taşra üslupları”na sebep olmuştur.
Bu çalışmanın kapsamını Doğu Karadeniz Bölgesi’nin taşra özellikleri, dönemin ruhu, modası, sanat zevki ve beğenisi hakkında fikir veren Trabzon’daki Şalpazarı Doğancı Mahallesi Merkez Camii’nin (1871-1872) kalem işi süslemeleri oluşturmaktadır. Ayrıca Batılı üsluplarla kendi üslubunu sentezleyen Osmanlı sanatının geçirdiği değişimin kırsalda ne derece uygulanabildiği ve yerel sanatçıların camilerin iç mekân süslemelerini ne şekilde programladıkları gibi sorulara yanıt bulmak amaçlanmıştır. Cami genelinde sıva, ahşap ve taş malzemeye uygulanan ve nakkaşı bilinmeyen bu kalem işi süslemeler, motif dağarcığı, üslup özellikleri ve yapım teknikleri açısından irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kalem işi, Halk Sanatı, Trabzon, Batılılaşma, Yerel üslup

Trabzon/Şalpazarı/Doğancı Neighborhood Central Mosque Hand Drawn Ornaments

Öz

Hand-Drawn, one of the most important decorative branches of Ottoman art, was frequently used in the ornamentation of civil and religious architectural works throughout Anatolia. These ornaments, which varied according to the local characteristics of the geography and the artistic understanding of the period in which they were created, experienced dynamism in late Ottoman art with the use of new motifs, colors, and techniques. Under the influence of Western styles, the “capital style” in Istanbul, which has been evolving since the 18th century, spread to Anatolian cities that closely followed the art of the capital, resulting in a variety of “provincial styles” that differed from one another.
Hand-Drawn ornaments of the Şalpazarı Doğancı Neighborhood Central Mosque (1871-72) in Trabzon, which give an idea about the provincial characteristics of the Eastern Black Sea Region, the spirit, fashion, artistic taste, and appreciation of the period, are included in the scope of this study. The study aims to answer questions such as to what extent the changes in Ottoman art, which synthesized its style with Western styles, could be applied in the countryside and how local artists programmed the interior decorations of mosques. These hand-drawn ornaments, which were applied to the plaster, wood, and stone of the mosque, were analyzed in terms of motif range, stylistic features, and construction techniques.

Anahtar Kelimeler

Hand drawing, Folk Art, Trabzon, Westernization, Local Style

Kaynakça

• Acıpayam Belediyesi. “Yazır Cami”. Erişim 27 Mart 2023. https://acipayam.bel.tr/turizm/yazir-camii/4503/. google scholar
• Akpınarlı, Hatice Feriha ve Hande Ayşegül Özdemir. “Konya- Lâdik Halılarındaki Motiflerin İncelenmesi”. İdil 5/23 (2016): 955-982. google scholar
• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015. google scholar
• Algaç, Şeyda. “Afyonkarahisar Dazkırı-İdris Köyü Camii ve Kalemişi Bezemeleri”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi II (2017): 421-432. google scholar
• Algaç, Şeyda. “Uşak-Banaz-Yeşilyurt (Holuz) Köyü Camii ve Kalemişi Bezemeleri”. Art-Sanat 13 (2020): 1-26. Erişim 12 Ocak 2022. https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.13.0001. google scholar
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahşap Cami. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, 1973. google scholar
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1976. google scholar
• Atak, Erkan. “Tokat Mahmut Paşa Camii Kalem İşi Bezemeleri”. Turkish Studies 10/6 (2015): 197-226. google scholar
• Avcı, Oğulcan. “Yozgat Başçavuşoğlu Camii ve Süslemeleri Üzerine Düşünceler”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD) 3/5 (2016): 49-70. google scholar
• Aydın Çağırıyor. “Cihanzade Mustafa Bey Camisi ve Cihanoğlu Kulesi”. Erişim 27 Mart 2023. https://aydincagiriyor.com/tr/aydincalling/culturel/meandros-route/cihanzade-mustafa-bey-mosque-and-cihanoglu-tower/64. google scholar
• Aydın, Ayşe. “Batılılaşma Dönemi Tasvir Sanatına Yeni Bir Örnek: Muğla Keyfoturağı Camisi”. Art-Sanat 15 (2021): 1-34. Erişim 10 Ocak 2022. https://doi.org/10.26650/artsanat.2021.15.0001. google scholar
• Azizsoy, Anar ve Muhammet Özkurt. “Rize Ahşap (Çantı) Camilerinde Bezeme Üslubu”. Sanat Tarihi Dergisi 30/2 (2021): 885-929. Erişim 30 Ocak 2022. https://doi.org/10.29135/std.866300. google scholar
• Banaz Güncel Haber. “Banaz Yeşilyurt (Folus) Köyü Tarihi Camisi İçin Restorasyon Müjdesi”. Erişim 27 Mart 2023. http://www.banazguncelhaber.com/haber/949/banaz-yesilyurt-folus-koyu-tarihi-camisi-icin-restorasyon-mujdesi.html. google scholar
• Baramidze, Ruslan. İslami Dini Yapılar (Artvin İli). Batum, 2017. google scholar
• Bayraktar, Mehmet Sami. Samsun ve İlçelerinde Türk Mimari Eserleri. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2005. google scholar
• Bilgen, Muhammet, Işılay Konak ve Lütfiye Göktaş Kaya. “Eflani Demirli (Küre-i Hadid) Köyü Camii ve Türbesi ile Kalem İşlerinin Mevcut Korunma Durumu Üzerine Bir Değerlendirme”. Akdeniz Sanat Dergisi 14/25 (2020): 71-91. google scholar
• Bostan, M. Hanefi. “Şalpazarı’nın İdari, Sosyal ve İktisadi Tarihi”. Şalpazarı: Tarih - Kültür - İnsan. Haz. Veysel Usta. Trabzon: Serander Yayınları, 2021, 49-122. google scholar
• Bozer, Rüstem. “Kula-Emre Köyünde Resimli Bir Cami”. Türkiyemiz 53 (1987): 15-22. google scholar
• Budak, Ayşe. “41 Kere Maşallah: Geleneksel Konut Mimarisinde Nazarlık Olarak Maşallah Kullanımı ve İstif Çeşitleri”. Milli Folklor 128 (Kış 2020): 179-205. google scholar
• Cömertler Aktuğ, Erbil ve Kadir Pektaş. “Geç Dönem Kalem İşi Süslemeli Bir Eser: Aydın Kuyucak Kayran Köyü Camii”. Medeniyet Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Dergisi 2(2) (2016): 9-25. google scholar
• Çakmak, Şakir. “Boğaziçi Kasabası Eski Cami (Baklan/Denizli)”. Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (23-27 Eylül 1991) Bildirileri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. google scholar
• Çetinaslan, Mustafa ve Ahmet Yavuzyılmaz. “Türk Süsleme Sanatlarında Saat Motifleri”. Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu (8-11 Ekim 2015 Konya) Bildiriler II. İstanbul: Selçuklu Belediyesi Yayınları, 2016, 321-337. google scholar
• Değirmenci, Tülün. “Geleneğin Yeniden İcadı: Bulanıklaşan Sınırlarda Bir Köy Camisinin Tasvirleri”. Milli Folklor 126 (Yaz 2020): 118-135. google scholar
• Diyanet İşleri Başkanlığı. “Nûr Suresi-35. Ayet Tefsiri”. Erişim 10 Haziran 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/N%C3%BBr-suresi/2826/35-ayet-tefsiri. google scholar
• Diyanet Yayınları. “40 Hadiste Namaz”. Erişim 10 Haziran 2023. https://yayin.diyanet.gov.tr/e-kitap/40-hadiste-namaz/dib/hadis-ve-siyer/372. google scholar
• Duy Bunu. “Kızılören Camii”. Erişim 27 Mart 2023. https://duybunu.com.tr/tr/afyonkarahisar/ dazkiri/gezi-rehberi/kiziloren-camii/. google scholar
• Dünya Bizim. “Gürcistan’da İslam Mirası Ahşap Camiler”. Erişim 27 Mart 2023. https://www. dunyabizim.com/alinti/gurcistan-da-islam-mirasi-ahsap-camiler-h32854.html. google scholar
• Emecen, Feridun M. “Etnik ve Sosyal Bir Sınır Olarak Ağasar Vadisi”. Şalpazarı: Tarih - Kültür – İnsan. Haz. Veysel Usta. Trabzon: Serander Yayınları, 2021, 41-48. google scholar
• Eroğul, Yasemin. “Doğu Karadeniz Bölgesindeki (Merkez Artvin ve ilçeleri) Yapılarda Bulunan Kalem İşi Bezeme Sanatı”. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 1993. google scholar
• Gök, Nejdet ve Mehmet Kutlu. “Hilal ve Ay-Yıldız Motifi Sembol ve İdeolojik Kullanım”. Doğu-Batı Düşünce Dergisi 8/31 (Şubat-Mart-Nisan 2005): 267-287. google scholar
• Göktaş Kaya Lütfiye ve Ebubekir Sıddık Ata. “Şeyh Şabân-ı Velî Vakıf Müzesi Vakıf Şamdanları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 87 (2018): 153-182. google scholar
• Göktaş Kaya, Lütfiye ve Şeref Kaya. “Çukur Village Mosque With Its Architectural Properties And Hand Drawn Ornaments”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/49 (2017): 200-211. google scholar
• Göktaş, Lütfiye. Türk Sanatında Şamdanlar (Hacı Bektaş ve Mevlana Müzelerinde Yer Alan Çok Kollu Şamdanlar. Yüksek Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1995. google scholar
• Gürbıyık, Cengiz. “Demirci Küpeler Köyü Camii Duvar Resimleri”. Art-Sanat 13 (2020): 143-167. Erişim 8 Ocak 2022. https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.13.0006. google scholar
• Hatipoğlu, Oktay. XIX. Yüzyıl Osmanlı Camilerinde Kalem İşi Tezyînâtı. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2007. google scholar
• İnce, Kasım. “Osmanlı Sanatının 1789-1839 Dönemine Bir Bakış”. Türkler Ansiklopedisi. 15. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2014, 310-319. google scholar
• İstanbulda Gez. “Ortaköy Camii (Büyük Mecidiye Camii) Tarihi, Hikâyesi” Erişim 26 Şubat 2023. https://istanbuldagez.net/tarihi/ortakoy-camii-buyuk-mecidiye-camii/. google scholar
• İzmir Kültür ve Turizm Dergisi. “Kılcızade Mehmet Ağa Camii”. Erişim 27 Mart 2023. https://www. izmirdergisi.com/tr/mimari/2935-kilcizade-mehmet-aga-camii. google scholar
• Kalfazade, Selda ve Özkan Ertuğrul. “Kandil ve Kandil’in Motif Olarak Anadolu Türk Sanatı Kullanımı Üzerine”. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/5 (1989): 23-34. google scholar
• Karaaslan, Muzaffer. “Ankara’da Korunması Gerekli Bir Köy Camisi: Karahoca Köyü Camisi”. Ankara Araştırmaları Dergisi 9 (1) (2021): 171-185. Erişim 1 Şubat 2022. https://doi.10.5505/ jas.2021.96658. google scholar
• Karadeniz Kültür Envanteri. “Doğanay Köyü Merkez Camii”. Erişim 27 Mart 2023. https:// karadeniz.gov.tr/doganay-koyu-merkez-camii/#prettyPhoto[instagram]/7/. google scholar
• Karadeniz Kültür Envanteri. “Orta Hopa Camii”. Erişim 27 Mart 2023. https://karadeniz.gov.tr/ orta-hopa-camii/. google scholar
• Kazaz, Emriye. Trabzon Kırsal Cami Mimarisi. Doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2016. google scholar
• Koçan, Hüsamettin. “Halk Sanatı”. Cumhuriyet’in Renkleri, Biçimleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1999. google scholar
• Kuyulu, İnci. “Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camii”. Vakıflar Dergisi XXIV (1994): 146- 158. google scholar
• Kuyulu, İnci. “Geç Dönem Anadolu Tasvir Sanatından Yeni Bir Örnek: Soma Damgacı Camii”. Arkeoloji- Sanat Tarihi Dergisi IV (1988): 67-78. google scholar
• Kuyulu, İnci. “Kırkağaç Çiftehanlar Camii”. Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi V (1990): 103-115. google scholar
• Naldan, Funda. “Geç Dönem Anadolu Kalemişi Süslemelerine Yeni Bir Örnek: Kemaliye Orta Cami”. Erdem Dergisi 76 (2019): 185-204. Erişim 12 Ocak 2022. https://doi.org/10.32704/erdem.572898. google scholar
• Ne Nerede. “Teşvikiye Camii”. Erişim 26 Şubat 2023. https://www.nenerede.com.tr/ilan/tesvikiye-camii-5/. google scholar
• Nemlioğlu, Candan. 15. 16. ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalem İşleri. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1989. google scholar
• Önal, Raziye Çiğdem. “Trabzon Of İlçesinde Ahşap Vaaz Kürsüleri”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED) 71 (2021): 441-478, Erişim 25 Şubat 2022. https://doi.org/10.14222/ Turkiyat4444. google scholar
• Önal, Raziye Çiğdem. Trabzon Mihrapları. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2021. google scholar
• Öz, Mahmure. “Topkapı Sarayı Yemiş Odası Üçyüz Yıldır Solmayan Çiçekler”. Z Kültür/ Sanat/ Şehir Bitki Ressamlığı 1 (2017): 178-181. google scholar
• Özkan, Haldun. “Bayburt Dağçatı Köyü Camii ve Çeşmesi”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 31 (2014): 119-135. google scholar
• Renda, Günsel. “19. yy’da Kalemişi Nakış-Duvar Resmi”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 6. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 1530-1534. google scholar
• Renda, Günsel. Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1977. google scholar
• Sarı, Yavuz. Trabzon ve İlçelerinde Camiler. Doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2021. google scholar
• Seçkin, Selçuk. “Farklı Plan Özellikleriyle Gürcistan/Acara Hulo Bölgesi’ndeki Ghorcomi Camii”. Mediterranean Journal of Humanities VIII/2 (2018): 463-478. google scholar
• Seçkin, Selçuk. “Gürcistan/Acara Keda Bölgesi’ndeki Osmanlı Dönemi Camileri”. Turkish Studies 13(18) (2018): 1133-1169. google scholar
• Seyahat Dergisi. “Dolmabahçe Camii (Bezmialem Valide Sultan Camii)”. Erişim 26 Şubat 2023. https://seyahatdergisi.com/dolmabahce-camii/. google scholar
• Sivasa Gel. “Acıyurt Cami”. Erişim 27 Mart 2023. https://www.sivasagel.com/aciyurt-cami/. google scholar
• Suzanne Harris Brandts, Angela Wheeler ve Vladimer Shioshvili. The Wooden Mosques Of Adjara-Georgia. Batum, 2018. google scholar
• Şavkar, Ferah ve Oğuzhan Kabalcı. “Safranbolu Evlerindeki Kalemişi Süsleme Motifleri”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu (11-12 Ekim 2019) Bildiriler Kitabı. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2020, 320-335. google scholar
• Şener, Dilek. XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Anadolu Duvar Resimleri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011. google scholar
• Tali, Şerife. “Giresun Yağlıdere Tekke Köyü Cami Kalem İşi Bezemeleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/31 (2014): 489-497. google scholar
• Tali, Şerife. “Kırşehir/Mucur’daki Hüseyin Ağa Camii ile Emine Hanım Camii’nin Kalemişleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Armağanı 6/25 (2013): 504-528. google scholar
• Tanman, M. Baha. “Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde Zile’li Emin’in Yarattığı “Osmanlı Dünyası” ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1993, 491-522. google scholar
• Taşkan, Demet. Trabzon İli Camilerinde Ahşap Minberler. Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2016. google scholar
• Tavukcuoğlu, Gülnur. Osmanlı Dönemi Trabzon Yapılarında Duvar Resimleri. Yüksek Lisans tezi, Karabük Üniversitesi, 2022. google scholar
• Tekinalp Şahin, Ayşe Pelin. “Batılılaşma Dönemi Duvar Resimleri”. Türkler Ansiklopedisi. 15. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2014, 440-457. google scholar
• Topaloğlu, Bekir. “Cennet”. TDV İslam Ansiklopedisi. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 376-386. google scholar
• Tripadvisor. “Carullah Bin Süleyman Camii Eski Camii Emre Köyü”. Erişim 27 Mart 2023. https:// www.tripadvisor.com.tr/LocationPhotoDirectLink-g2018545-d8785144-i389099239-Carullah_ Bin_Suleyman_Cami-Kula_Manisa_Province.html. google scholar
• Türkiye Kültür Portalı. “Başçavuş Camii - Yozgat”. Erişim 27 Mart 2023. https://www.kulturportali. gov.tr/turkiye/yozgat/gezilecekyer/bascavus-camii. google scholar
• Türkiye Kültür Portalı. “Camili Köyü Merkez Camii - Artvin”. Erişim 27 Mart 2023. https://www. kulturportali.gov.tr/turkiye/artvin/kulturenvanteri/camili-koyu-merkez-camii. google scholar
• Türkiye Kültür Portalı. “Mahmut Paşa Cami - Tokat”. Erişim 27 Mart 2023. https://www. kulturportali.gov.tr/turkiye/tokat/gezilecekyer/mahmut-pasa-cam google scholar
• Türkiye Kültür Portalı. “Yörük Köyü - Karabük”. Erişim 27 Mart 2023. https://www.kulturportali. gov.tr/turkiye/karabuk/gezilecekyer/yoruk-koyu. google scholar
• Türkiyenin Tarihi Eserleri. “Sadabad (Aziziye ) Cami - Kağıthane-İstanbul”. Erişim 26 Şubat 2023. https://turkiyenintarihieserleri.com/?oku=188. google scholar
• Üçer, Müjgan. A. Süheyl Ünver Atölyesi Yorumuyla Türk Kültür ve Sanatında Hayat Ağacı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2022. google scholar
• Yavuz, Mehmet. “Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi II/7 (2009): 306-322. google scholar
• Yazar, Turgay ve Şuayip Çelemoğlu. “Sivas-Ulaş Acıyurt Camisi ve Bezemeleri”. Sanat Tarihi Dergisi 29/2 (2020): 635-677. Erişim 12 Ocak 2022. https://doi.org/10.29135/std.696059. google scholar
• Yetiş, Ezgin ve Kutalmış Bayraktar, “Tokat ve Amasya’daki Bazı Geç Dönem Duvar Resimlerinin Biçim Açısından Değerlendirmesi”. SDÜ ART-E 13/26 (2020): 634-663. Erişim 01 Mart 2023. https://doi.org/10.21602/sduarte.790824. google scholar
• Yetiş, Ezgin. “Bafra Ulu Cami Duvar Resimlerinin Koruma ve Onarım Değerlendirmeleri”. Akademik Sanat; Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi (Summer/Yaz 2018): 88-110. google scholar
• Yıldırım, Savaş. “Amasya Gümüşhacıköy Türbelerindeki Kalem İşi Süslemeler”. Art Sanat 10. (2018): 293-327. Erişim 10 Haziran 2023. https://doi.org/10.26650/artsanat.2018.10.0013. google scholar
• Yurtsal, Tuğçe. Aydın ve Denizli Camilerinde Duvar Resimleri. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2009. google scholar