19. Yüzyılın İkinci Yarısı ve 20. Yüzyıl Başlarında İskenderun’da Sağlık Kurumları

Yıl 2024, Sayı: 21, 587 - 615, 31.01.2024

Servet Özkan

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1355401

Öz

Osmanlı’nın kuruluşundan itibaren sağlık alanındaki en önemli yapılar olan Darüşşifaların yerini 19. yüzyılda modern hastaneler almıştır. Bu dönemde farklı adlarla anılan sağlık kuruluşları inşa edilmiştir. Salgın hastalıklara karşı liman kentlerinde kurulan karantinahaneler de dikkat çekmiştir. Bu kentlerden biri olan ve 19. yüzyılda gelişmeye başlayan İskenderun’da bataklıkların kurutulmaya başlanması ile ticari faaliyetler ve nüfus artmıştır. Kentte sağlık hizmeti sunan yapılar iki karantina binası, askerî hastane, Gureba hastanesi ve Fransız hastanesidir. Yapıların hepsi deniz kenarına yakın ve karantina dönemlerinde müdahale edilebilecek noktada konumlanmıştır.
Bu kurumlardan günümüze sadece Fransız dönemi hastanesi ulaşmıştır. Yerinde incelenen ve fotoğraflarla belgelenen hastaneye ait mevcut krokiler dijital ortamda yeniden çizilmiştir. Ayrıca tespit edilen yapıya ait Fransızca kitabe de fotoğraflarla belgelenmiş ve çevirisi yapılmıştır. Diğer yapılarla ilgili belge ve görseller için Osmanlı arşivleri ve Yıldız arşivleri araştırılmış, gerekli dokümanlar satın alınmıştır. Mimari açıdan karantinahanelerin ahşap, küçük ölçekli ve anlık müdahaleye cevap verecek nitelikte olduğu görülmüştür. Karantinahanelere göre daha büyük olan askerî hastanenin mimarisi hakkında veri bulunamamıştır. Gureba ve Fransız hastaneleri ise İskenderun için yeterli sağlık hizmetini sunmuş ve Neoklasik tarzları ile dönemin sanat zevkini yansıtmıştır. Bu çalışmada arşiv verileri, tarihî görseller ve yerinde tespitler ile İskenderun’daki sağlık kurumlarının ayrıntılı olarak incelenmesi, benzer örneklerle mukayese edilmesi ve bilim camiasına tanıtılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İskenderun, Hastane, Karantina, Sağlık, 19. yüzyıl

The Health Institutions in Iskenderun in the Second Half of the 19th Century and the Beginning of the 20th Century

Öz

Since the establishment of the Ottoman Empire, Darüşşifas, which are the most important structures in the field of health, have been replaced by the modern hospitals by the 19th century. During this period, health institutions called by different names were built. The quarantines established in port cities against epidemic diseases have also attracted attention. Commercial activities and population increased with the drying of the marshes in Iskenderun, as one of the these cities, which began to develop in the 19th century. The buildings providing health services in the city are two quarantine buildings, a military hospital, a Gureba hospital and a French hospital. All of the structures are located close to the sea and at the point where they can be intervened during quarantine periods. Of these institutions, only the French-era hospital has survived to the present day. The existing sketches of the hospital, which were examined on-site and documented with photographs, have been redrawn digitally. In addition, the French inscription belonging to the identified structure was documented with photographs and translated. The Ottoman archives and Yıldız archives were searched for documents and images related to other structures, and the necessary documents were purchased. From the architectural point of view, it has been seen that the quarantines are wooden, small-scale and capable of responding to instant intervention. Data on the architecture of the military hospital, which is larger than the quarantines, has not been found. Gureba and French hospitals provided adequate health services for Iskenderun and reflected the artistic taste of the period with their Neoclassical styles. This study aims to examine the health institutions in Iskenderun in detail with archival data, historical images and on-site determinations, compare them with similar examples and introduce them to the scientific community.

Anahtar Kelimeler

İskenderun, Hospital, Quarantine, Health, 19th Century

Kaynakça

• Acıpınar, Mikail. “İskenderun İskelesi: Doğu Akdeniz’de Uluslararası Bir Ticaret Limanının İnkişafı Meselesi (1589-1612)”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 44 (2020): 1-40. google scholar
• Açıkgöz, Ümit Fırat. “A Case in French Colonial Politics of Architecture and Urbanism: Antioch And Alexandretta During The Mandate.” Yüksek Lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 2008. google scholar
• Aran, Berge. “Sağlık Yapılarının Evrimi”. Mimarlık 9-10 (1971): 17-23. google scholar
• Aslan, Sevim ve Ramazan Erdem. “Hastanelerin Tarihsel Gelişimi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 27 (2017): 7-21. google scholar
• Aslanoğlu, İnci. “Fransız İşgal ve Manda Döneminde İskenderun Sancağı: Kentsel ve Mimari Değişimleri ile İskenderun, Antakya ve Kırıkhan Kazaları”. Ortadoğu’da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri I. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2001, 89-96. google scholar
• Ataseven, Asaf. “Tarihimizde Vakfedilmiş Sağlık Müesseseleri “Darüş-şifalar””. II. Vakıf Haftası (Konuşmalar-Tebliğler). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1985, 157-162. google scholar
• Atmaca, Yuvacan ve Ufuk Demirgüç. Türkiye Tasarım Kronolojisi Sağlık. İstanbul: Ofset Yapımevi, 2016. google scholar
• Atasoy, Sertan. “Türkiye’de Geç Dönem Osmanlı Hastane Binaları (1827-1923)”, Doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2022. google scholar
• Batur, Afife. “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 4. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 1038-1067. google scholar
• Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2016. google scholar
• Büke Okyar, İlkim. “Kimlik Çatışmalarında İskenderun Sancağı: Tarık Mümtaz ve Karagöz, Monografik Bir Çalışma”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16 (44) (2019): 73-102. google scholar
• Cantay, Gönül. “Darüşşifalar”. Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1988, 355-368. google scholar
• Cantay, Gönül. “Türk Mimarisinde Darüşşifalar”. Türkler. 12. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 218-230. google scholar
• Cantay, G. Gönül. “XIX. Yüzyılda Kurumlaşma ve Hastahaneler I”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 1 (2013): 108-126. google scholar
• Cuinet, Vital. La Tuequie D’Asie-Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure II. Paris: Ernest Leroux, 1891. google scholar
• Çalıkçı, Ayşe Nur Menekşe, Zekiye Eraslan ve Cevdet Haydar Tahiroğlu. Fotoğraflarla Sultan II. Abdülhamid Dönemi Sağlık Müesseseleri: Hastaneler. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2018. google scholar
• Demirkaya, Fulya Üstün ve Merve, Yavru. “Osmanlı Dönemi Trabzon’unda Salgınlar ve Karantina Binaları (1838-1914)”. Megaron 16 (4) (2021): 702-720. google scholar
• Garbioğlu, Övgü. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hatay’daki Kamu Yapıları”. Yüksek Lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2017. google scholar
• Gourlier, Pierre Charles, Georgies Biet, Edme Jean Louis Grillon ve Feu Tardieu. Choix D’edifices Publics Projetes Et Construits En France Depuis Le Commencement Du XIXe Siecle I. Paris: Louis Colas, 1825-1836. google scholar
• Gürsoy, Gencay. “Sağlık”. Cumhuriyet Döneminde Türkiye Ansiklopedisi. 6-7. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983, 1716-1730. google scholar
• Jacquot, Paul. Antioche Centre De Tourisme. Antioch: Comite De Tourisme, 1931. google scholar
• Kolay, Emre. Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Hapishane Mimarisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2021. google scholar
• Köker, Osman. Antakya, İskenderun ve Musa Dağı Ermenileri. İstanbul: Bir Zamanlar Yayıncılık, 2019. google scholar
• Nalça, Canan. “Transformation of İskenderun Historic Urban Fabric From Mid 19th Century to The End of The French Mandate Period”. Doktora Tezi, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, 2018. google scholar
• Ortaylı, İlber. “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Yerel Yönetimler”. Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi. 1. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 231-244. google scholar
• Ortaylı, İlber. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınlrı, 2011. google scholar
• Ödekan, Ayla. “Darüşşifa”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. I. İstanbul: Yem Yayınları, 2008, 382. google scholar
• Öndeş, Osman. Vapur Donatıları ve Acenteleri Tarihi. İstanbul: İMEAK Deniz Ticaret Odası Yayınları, 2013. google scholar
• Özkan, Servet. “Osmanlı’da Misyonerliğin Mimariye Yansımaları: Tanzimat Sonrası Merkezi Türkiye Misyonu Kapsamında Misyoner ve Gayrimüslim Okulları”. Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, 2021. google scholar
• Özkaya Duman, Olcay. “Halep Maarif Matbaasından Tarık Mümtaz’ın Kalemiyle Çizgiler ve Bilgiler”. Hatay Araştırmaları II. Ed. Ahmet Gündüz ve Selim Kaya. Antakya: Pozitif Matbaa, 2016, 79-100. google scholar
• Sandalcı, Mert. “İskenderun Dekovil Hattı”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları VI/2 (2005): 287-297. google scholar
• Sarı, Nil, Ahmet Zeki İzgöer ve Ahmet Eryüksel. Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında II. Abdülhamid Devrinde Kurulan ve Geliştirilen Hastaneler. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2014. google scholar
• Sarıyıldız, Gülden. “Karantina Meclisinin Kuruluşu ve Faaliyetleri”. Belleten 58 (222) (1994): 329376. google scholar
• Sarıyıldız, Gülden. “Karantina”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, 463-465. google scholar
• Say, Yağmur. “Türk Tıp Kurumları”. Türkler. 11. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 320-345. google scholar
• Serdar, Murat. “Orta Çağ Avrupası’nda Bir Tıp Okulu: Montpellier”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 3/1 (2020): 90-103. google scholar
• Terzioğlu, Arslan. “Bimaristan”. TDV İslam Ansiklopedisi. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, 163-178. google scholar
• Tuncel, Metin. “İskenderun”. TDV İslam Ansiklopedisi. 22. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, 581. google scholar
• Tülün, Ceylan Hülya. Cultural Encounters in İskenderun (Alexandretta): The Coastline from 1920s to 1950s”. Yüksek Lisans tezi, Tobb Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, 2021. google scholar
• Umar, Nur ve Fatma Zehra Sarı. “Geç Dönem Osmanlı Sağlık Yapılarının Gelişiminin Adana Vilayeti Örneği Üzerinden İncelenmesi”. Art Sanat 14 (2020), 469-493. Doi: 10.26650/ artsanat.2020.14.0018 google scholar
• Ürkmez, Naim. “Tanzimat’tan I. Dünya Savaşı’na İskenderun”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2012. google scholar
• Ürkmez, Naim. “İskenderun’da İki Levanten Aile: Belfante ve Catoni Aileleri”. Anavatana Katılışının 80. Yılında Hatay Uluslararası Sempozyumu. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2020, 1371-1393. google scholar
• Ürkmez, Naim. “İskenderun Vakıfları”. ÇAKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12/1 (2021): 47-67. google scholar
• Walsh, James J. Medieval Medicine. Londra: A. and C. Black. Ltd, 1920. google scholar
• Yazıcı Metin, Nurcan. “Osmanlı’nın Son Döneminde Bir Kasaba Hastanesi: İnşa Süreci ve Mimarisiyle Dedeağaç Gureba Hastanesi”. Sanat Tarihi Dergisi 29 (2) (2020): 945-961. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 5. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 1320-1338. google scholar
• Yıldırım, Nuran. 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar, Hastaneler, Kurumlar-Sağlık Tarihi Yazıları-I. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (YPRK. ASK) 120/26, 3 Zi’l-hicce 1314 (5 Mayıs 1897). google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT) 722/57, 17 Rebî’ül-evvel 1321 (13 Haziran 1903). google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Şura-yı Devlet (İ.ŞD.) 7/355, 21 Rebî’ül-evvel 1285 (12 Temmuz 1868) google scholar