Vakıf Belgelerinde “Musluk” Kavramı ve İstanbul’daki Örneklerine İlişkin Bir Araştırma

Yıl 2024, Sayı: 21, 655 - 682, 31.01.2024

Muradiye Şimşek Nilgün Çevrimli

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1374197

Öz

Osmanlı tarihinde kurulan vakıflar arasında su vakıflarının önemli bir yeri vardır. Günümüzde beledî hizmetler arasında sayılan su ile ilgili her türlü hizmetin o dönemde vakıflar aracılığıyla verildiği bilinmektedir. Başta padişahlar, hanım sultanlar, paşalar gibi üst düzey kişilerin yanı sıra diğer hayır sahiplerince kurulan vakıfların birçoğunda, suyun kaynağından insanların hizmetine sunuluncaya kadar geçtiği her aşamada pek çok yapı inşa edilmiştir. İnsanların günlük su ihtiyacı için inşa edilen suyolları, kanallar, kuyular, maksemler, karizler, kasteller, sebiller, su terazileri, su hazineleri, çeşmeler, musluklar ve benzeri su yapıları vakfiyelerde genel anlamda sikâye, sâkiye, ebniye-i mâ, ebniye-i sikâye şeklinde tanımlanmıştır.
Bu çalışmada bugüne kadar kapsamlı bir biçimde incelenmemiş olan, insanların suyla buluştuğu ve doğrudan hizmet aldığı bu yapılardan vakfiyelerde “musluk” şeklinde tanımlanan ögelere yer verilmiştir. Öncelikle, kurulan vakıflarda suyun önemi, su vakıfları kurulmasının temelinde yatan unsurlar ve “musluk” teriminin vakfiyelerde hangi anlamlara geldiği örneklerle ortaya konmuştur. Musluk teriminin birden fazla anlamda kullanıldığı tespit edilmiş ve dört ana başlık altında gruplandırılmıştır. Bunlardan en ilgi çekici olan ve en az araştırılan muslukların ise “taş tekne” veya “taş musluk” terimi ile tanımlanan türdeki musluk örnekleri olduğu tespit edilmiştir. Saha çalışmasında, bu konuda en çok vakfiye kaydı bulunan örneklerin yer aldığı İstanbul’daki taş musluklar vakfiye kayıtları üzerinden tespit edilmeye çalışılmış, kayıtlarla sahada eşleşen örnekler özgünlük, form, malzeme ve süsleme özellikleri bakımından irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Musluk, Taş Musluk, Taş Tekne, Su Vakıfları, Vakfiye

The Concept of “Tap” in Foundation Documents and a Survey on Their On-Site Examples in Istanbul

Öz

One of the foundation types of which the largest numbers of pious foundations were established in the history of waqf is water foundations. It is known that all kinds of services related to water, which are considered among the municipal services today, were provided through pious foundations at that time. In many of the foundations established for this purpose by high-ranking people such as Sultans, Lady Sultans, Pashas and other benefactors, many structures have been built at every stage of the water process from its source to being made available to people. Waterways, canals, wells, maksems, charis, kastels, fountains, water scales, water treasuries, fountains, stone tanks (e.i. musluk) and similar water structures built for the daily water needs of people were generally defined in foundation charters such as sikâye, sâkiye, ebniye-i mâ and ebniye-i sikâye.
In this study, among these structures, the elements defined as “tap” (e.i. musluk) in the foundation charters, where water meets people and from where people receive direct service, which has not been extensively studied until now are included. First of all, the importance of water in established foundations, the factors underlying the establishment of water foundations and the meanings of the term “tap” in foundation charters are expressed with examples. It has been determined that the term “tap” is used in more than one sense; therefore, is grouped into four main headings. It was figured out that the most interesting and the least studied ones of these are the special types of taps defined by the term “stone tank, (taş tekne)” or “stone tap (taş musluk)”. In the site survey, the stone taps in Istanbul, where the examples with the most foundation charter records do exist, were tried to be identified through the records, and the examples matching the records in the site were examined in terms of originality, form, material and ornamental features.

Anahtar Kelimeler

Tap, Stone Tap, Stone Tank, Water Foundations, Foundation Charter

Kaynakça

• Ahmed Vefik Paşa. Lehce-i Osmani. Haz. Recep Toparlı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000. google scholar
• Akkaya, Ayça Sibel. “Musluk Tasarımının Tarihsel Süreç İçinde İncelenmesi ve Güncel Yansımaları.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1986. google scholar
• Altınay, Ahmet Refik. Onuncu Asr-ı Hicri’de İstanbul Hayatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları:791, 1987. google scholar
• Aykutlu, Feyza. “Şehzade ve Süleymaniye Külliyeleri’nde Su Mimarisi.” Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2014. google scholar
• Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Hadikatül Cevami. Haz. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001. google scholar
• Barışta, H. Örcün. “İstanbul’dan Taş Tekneler,” XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat TarihiAraştırmaları Sempozyumu Bildirileri 14-16 Ekim 2009. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları, 2010, 59-68. google scholar
• Cebeci, Dilek Tüm. “Türk İşleme Sanatında Hayat Ağacı ve Motifi Uygulamaları.” ARIŞ Halı, Dokuma ve İşleme Sanatları Dergisi 20-21 (2022): 7-29. google scholar
• Çakmakoğlu Kuru, Alev. “İkonografik Açıdan Orta Çağ Türk Mimarisinde Yer Alan İstiridye Motifi,” Erdem 112/52 (2008): 111-124. google scholar
• Çeçener, H. Besim. Üsküdar Merkez Mahalleleri Osmanlı Dönemi Su Uygarlığı Eserleri- Proje Uygulama. İstanbul: Üsküdar Araştırma Merkezi Yayını, 2007. google scholar
• Çevrimli, Nilgün. Vakfiyelere Göre Tâbir ve Istılahlar. Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları, 2019. google scholar
• Ertem, Adnan. “Cumhuriyet Döneminde İstanbul Vakıfları.” Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi. 6. (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2016, 338-365. google scholar
• EVOS, Entegre Vakıf Otomasyon Sistemi /eski eser no:1)20717/09.00.02/001 ve eski eser no:2) 21343/09.00.02/019) google scholar
• Eyice, Semavi. “Çeşme.” TDV İslam Ansiklopedisi. 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 277. google scholar
• Kara, Hasan. “Kültürel Coğrafya Açısından Eşme Yöresinde Su Yapıları (Musluklar).” Journal of History Culture and Art Research 7 /1 (2018): 51-466. google scholar
• Karataş, Ali İhsan. “Bursa Suları ve Su Vakıfları.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008): 379- 417. google scholar
• Kutludağ, Şerif. “Bir Yudum Serinlik, Güney İlçesinde Musluk Geleneği.” Geçmişten Günümüze Denizli Dergisi 1 (2004): 34-36. google scholar
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Sikâye.” TDV İslam Ansiklopedisi. 37. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 177-178. google scholar
• Muşmal, Hüseyin ve Mustafa Çetinaslan. “Bir Keşif Defteri Işığında Konya Kapı Camii’nin İnşa Süreci ve Mimari Özellikleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/6 (2009): 446-480. google scholar
• Önge, Yılmaz, “Vakıf Müessesinde Su ve Önemi.” Vakıf Haftası Dergisi 1 (1984): 23-34. google scholar
• Önge, Yılmaz. “Mimar Koca Sinan’ın Şadırvanları.” Mimar Sinan Dönemi Mimarlığı ve Sanatı (1988):189-198. google scholar
• Öten, Aliye. “Sultan Ahmed Külliyesi İnşâsında Su Yapıları: Sebil, Çeşme, Şadırvan, Sikâye.” The Journal of Academic Social Science 76 (2018): 365-382. google scholar
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,1983. google scholar
• Şafakçı,,Hamit. “Mevlâna’nın Torunlarından Pir Hüseyin Efendi’nin Hayatı ve Vakıfları.” Vakıflar Dergisi 54 (2020): 103. google scholar
• Şemseddin Sami. Kâmus-ı Türki. İstanbul: İkdam Matbaası, 1899. google scholar
• Tali, Şerife. “Üsküdar Örnekleri ile Lüleli Tarihi Taş Tekneler (Hazneler),” Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X, c. III. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2018, 389-425. google scholar
• Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. google scholar
• Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü. 9. cilt (L-R). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988. google scholar
• Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Ülkü, Osman. “Aydın-Karahayıt Köyünde Bulunan Posacızade Ailesi Vakfına Ait Eserlerin İncelenmesi.” Sanat ve İkonografi Dergisi 2 (2022): 10-27. Erişim 18 Ocak 2024. https:// dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2444838 google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 633:32/16.1267 (1850). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 579:738-302.1227 (1812). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 570:272/155.1088 (1677-1678). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 2113:195/33).911 (1505). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 570:156/ 91.1182 (1768-1769). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 571:67/34.1308 (1890). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 581/2:506/480.1185 (1771-1772). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 613:1/.1.861 (1456). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 579:461/208.1035 (1625). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 632:121/49.1245 (1829) google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 608/2;259/201.1197 (1782-1783). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 608/2:24/13.1276 (1859-1860). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 1760/346/256.1267 (1850). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 583:281/214.1080 (1669-1670). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 741:104/55.1187 (1773-1774). google scholar
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). 607:175/268.1226 (1879). google scholar
• Yazıcıoğlu, M. Said. “Hızır Bey.” TDV İslam Ansiklopedisi. 17. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, 413-415. google scholar