Muallimhane-i Nüvvab: The Pioneering New Law School That Differed from the Madrasa Education in the Ottoman State

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 199 - 288, 27.03.2024

Hasan Sabri Çeliktaş

https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1292651

Öz

The changes the Ottoman State experienced in different areas in the 19th century also showed their effects in the field of law. The many laws that had been enacted in different fields, the new legal needs that had arisen as a particular result of developing trade with Western states, and the regulations in the administrative structure brought about by the Tanzimat can be shown as examples of changes in the field of law. The changes that were experienced would also most certainly affect the education of lawyers in the next stage. In this context, the subject of this study is the institution for educating lawyers known as the Muallimhâne-i Nüvvâb, which was opened in 1855 as the first educational structure different from the madrasah education system in the six centuries of Ottoman legal education history. This study seeks answers to the following questions: What were the reasons for the emergence of the Muallimhane-i Nüvvab; what kind of curriculum did it have, how was it different from the madrasah education system in terms of educating lawyers; and what relevance does it have with new law schools. The study follows the document analysis method, a qualitative data collection method, in accordance with the qualitative research design to analyze the problem presented in the study. In this context, the study first discusses the reasons behind the emergence of the Muallimhâne-i Nüvvâb. The study then focuses on the development of the school’s curriculum before finishing by addressing its relevance to the new law schools that were opened in the Ottoman State, as well as its effects on the Ottoman geography.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Madrasa, Legal Education, Muallimhane-i Nüvvab, Mekteb-i Hukuk, Madrasat al-Nüvvab

Muallimhâne-i Nüvvâb: Osmanlı Devleti’nde Medreseden Farklı Yeni Hukuk Eğitiminin Öncüsü

Öz

Osmanlı Devleti’nin XIX. yüzyılda farklı alanlarda yaşadığı değişim, etkisini hukuk alanında da göstermiştir. Hukuk alanındaki değişime, muhtelif sahalarda çıkarılan çok sayıda kanunlar, özellikle Batılı devletlerle gelişen ticaret neticesinde ortaya çıkan yeni hukuki ihtiyaçlar ve Tanzimat’ın beraberinde getirdiği idari yapıdaki düzenlemeler örnek gösterilebilir. Yaşanan değişimlerin, bir sonraki aşamada hukuk eğitimini de etkileyeceği muhakkaktır. Osmanlı Devleti’nde hukuk eğitimi, medrese eğitim sistemi içerisinde verilmekteydi. Medrese eğitim sisteminde nitelikli bir hukukçunun yetişmesi için uzun bir süre ve yoğun bir çaba gerekliydi. Bu çerçevede altı yüzyıllık Osmanlı hukuk eğitimi tarihinde ilk defa medrese eğitim sisteminden farklı bir yapılanma olarak 1855’te açılan Muallimhâne-i Nüvvâb isimli, şer‘î hizmetlere eleman yetiştiren kurum çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır. Çalışmada; Muallimhâne-i Nüvvâb’ın ortaya çıkış sebeplerinin ne olduğu, nasıl bir müfredata sahip olduğu, hukukçu yetiştirmek bakımından medrese eğitim sisteminden farkının ne olduğu ve yeni hukuk mektepleriyle ilgisinin ne olduğu gibi sorular çeşitli açılardan açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışmada nitel araştırma desenine uygun bir şekilde nitel veri toplama yöntemlerinden doküman incelemesi yapılmıştır. Bu çerçevede öncelikle Muallimhâne-i Nüvvâb’ı ortaya çıkaran sebepler ele alınmıştır. İkinci olarak okulun müfredatının gelişimi üzerinde durulmuştur. Son olarak Muallimhâne-i Nüvvâb’ın Osmanlı Devleti’nde açılan yeni hukuk mektepleriyle olan ilgisine ve Osmanlı coğrafyasındaki etkisine değinilmiştir. Çalışmada ulaşılan sonuçların hukuk eğitim tarihine katkı sunması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Medrese, Hukuk Eğitimi, Muallimhane-i Nüvvab, Mekteb-i Hukuk, Medresetü’n-Nüvvab

Destekleyen Kurum

Bu çalışma için herhangi bir kurumdan destek alınmamıştır.

Kaynakça

• Ahmed, Vedat S. “Bulgaristan’da Müslüman-Türk Varlığının Korunmasındaki En Önemli Etken Olan İsâmî Eğitimin Geçmişi ve Bugünü”. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu. Ed. İsmail Hakkı Göksoy - Necdet Durak. Isparta: S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2007, 170-191. google scholar
• Akiba, Jun. “A New School For Qadis: Education of The Sharia Judges in The Late Ottoman Empire”. TURCICA 35 (2003), 129-136. google scholar
• Akiba, Jun. “Kadılık Teşkilatında Tanzimat’ın Uygulanması: 1840 Tarihli Talimnâme-i Hükkâm”. Osmanlı Araştırmaları 29 (2007), 9-40. google scholar
• Akiba, Jun. “Muallimhane-i Nüvvab’dan Mekteb-i Kudat’a Osmanlı Kadı Okulunun Yarım Yüzyıllık Serüveni”. Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası XIX. Yüzyıl. ed. Ahmet Hamdi Furat. 13-29. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021. google scholar
• Aksoy, Kemal Faruk. “Muallimhane-i Nüvvab’dan Medresetü’l-Kudat’a Tarihlendirmeler İle Alakalı Bir Değerlendirme”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13/1 (2023), 61-71. google scholar
• Aydın, Mehmet Âkif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 28 (2003), 231-235. google scholar
• Aydın, Mehmet Âkif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta, 2009. google scholar
• Bab-ı Ali Evrak Odası Ayniyat Defterleri (BEOAYN.d), 727/77. google scholar
• Bal, Emel Bengü. Tanzimattan Sonra Kadı ve Naip Yetiştirmek Amacıyla Kurulan Okul: Mekteb-i Nüvvâb (Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016) google scholar
• Beyazıt, Yasemin. “Tanzimat Devri Şeyhülislâmlarından Meşrebzâde Arif Efendi ve Kadılık Kurumundaki İstihdam Sorunu”. Bilig 54 (2010), 47-74. google scholar
• Bingöl, Sedat. Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı Reformu (Nizâmiye Mahkemeleri’nin Kuruluşu ve İşleyişi 1840-1876). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2004. google scholar
• Bulgaristan Çarlığı Dâhilinde Müslüman Müessesât-ı Dinî, İdâre ve Teşkilatı Nizamnâmesidir, Fotinov Matbaası, Sofya 1924. google scholar
• Cezar, Mustafa. Osmanlı Tarihinde Levendler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013. google scholar
• Çadırcı, Musa. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluşturulması (1840-1864)”. Ord. Prof. Yusuf Hikmet Bayur’a Armağan. 257-277. Ankara: TTK Yayınları, 1985. google scholar
• Çadırcı, Musa. “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli Tarîk-i İlmiyye’ye Dair Ceza Kanunnâmesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 14/25 (1981), 139-161. google scholar
• Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013. google scholar
• Çakılcı, Diren. “Bir Hukuk Mektebi: Medresetü’l-Kuzât”, Mediterranean Journal of Humanities 3/1 (2013), 89-110. google scholar
• Çatalcalı Ali Efendi. Açıklamalı Osmanlı Fetvaları: Fetâvâ-yı Ali Efendi. 2 Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2014. google scholar
• Çeliktaş, Hasan Sabri. Osmanlı Yüksek Din Eğitimi Anlayışının Değişimi (XIX. ve XX. Yüzyıllarda). İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2021. google scholar
• Dârulhilâfeti’l-Aliyye Medresesi: Nizamnâme, Ders Cedveli, Suret-i Tedris ve Kitaplar, Talimatnâme. İstanbul: Matbaa-i Ahmed Kâmil, 1330. google scholar
• Düstur, Birinci Tertip, C 1, Matbaa-i Âmire 1279. google scholar
• Ekinci, Ekrem Buğra. Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 2004. google scholar
• Ergin, Osman. Türkiye Maârif Tarihi: İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San’at Müesseseleri Dolayısıyla. İstanbul: Eser Kültür Yayınları, 1977. google scholar
• Feyizoğlu, Hamiyet Sezer - Kılıç, Selda. “Tanzimat Arafesinde Kadılık-Naiplik Kurumu”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 24/38 (2005), 36-41. google scholar
• Feyizoğlu, Hamiyet Sezer. Tanzimat Döneminde Kadılık Kurumu ve Şer’î Mahkemelerde Düzenlemeler. İstanbul: Kitabevi, 2010. google scholar
• Findley, V. Carter. Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform: Bâbıâli (1789-1922). İstanbul: İz Yayıncılık, 1994. google scholar
• Furat, Ayşe Zişan. “Nüvvâb Okullarının Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz”. Türk Dünyası Araştırmaları 198 (2012), 151-175. google scholar
• Hasekioğlu, Ferda Esengün. Osmanlı’nın Son Döneminde Kadı Yetiştiren Bir Okul: Medresetü’l-Kudât (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019) google scholar
• Hatiboğlu, İbrahim. “Medresetü’n-Nüvvâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/344-346. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Darülfünûn Tarihçesine Giriş: Üçüncü Teşebbüs Darülfünûn-ı Sultanî”. Belleten 57/218 (1993), 201-239. google scholar
• İlmiye Salnâmesi, Matbaa-i Âmire, Dârulhilâfeti’l-Aliyye 1334. google scholar
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfî-Sultanî Hukuk ve Fatih’in Kanunları”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 13/2 (1958), 102-126. google scholar
• İrâde Dâhiliye (İ.DH), 326/21224. google scholar
• İrâde Meclis-i Vâlâ (İ. MVL), 346/15002. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri (İST.MFT.MSH.DFT), 3/1999. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri (İST.MFT.MSH.DFT), 3/2008. google scholar
• Kenanoğlu, M. Macit. “Nizâmiye Mahkemeleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/185-188. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007. google scholar
• Kılıç, Osman - Yılmaz, Hasan Hüseyin. “Bulgaristan’da Şumnu Şehrinde ‘Medresetün Nüvvab’: 1922-1948”. Balkanlarda İslam Miadı Dolmayan Umut. ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. 4/511-543. Ankara: TİKA, 2016. google scholar
• Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991. google scholar
• Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesidir, Matbaa-i Âmire, 1292. google scholar
• Mahmud Cevad, İbnü’ş-Şeyh Nâfi. Maârif-i Umûmiyye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. Matbaa-i Âmire,1338. google scholar
• Medresetü’l-Kudât Nizamnâmesi, Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1340. google scholar
• Medresetü’n-Nüvvâb Nizamnâme-i Esâsî, Program ve Dâhilî Talimatnâmesi, Fotinov Matbaası, Sofya 1924. google scholar
• Mehmet Süreyya. Sicill-i Osmanî yahud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniye. Matbaa-i Âmire, 1311. google scholar
• Mekâtib-i Âliye-i Fenniye yani Dârulfünûn-ı Sultanî’nin Nizamnâme-i Dâhiliyesiyle Dürûs Cedvelidir, La Türkî Matbaası, 1293. google scholar
• Mekteb-i Nüvvâb Hakkında Müceddeden Kaleme Alınan Talimattır, İstanbul 1301. google scholar
• Memişoğlu, Hüseyin. “Bulgaristan Müslümanlarının Dini Teşkilatlarını ve Kurumlarını Düzenleyen Nizamname”. Vakıflar Dergisi 24 (1994), 307-352. google scholar
• Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin Efendi. Devhatü’l-Meşâyih: Osmanlı Şeyhülislamlarının Biyografileri (Devhatü’l-Meşâyih Mea Zeyl, Rusûmât Muhasebecisi Rıfat Efendi’nin Zeyli). İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978. google scholar
• Ortaylı, İlber. “Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/69-73. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001. google scholar
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Kadısı: Tarihi Temeli ve Yargı Görevi”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 30/1 (1975), 117-128. google scholar
• Ortaylı, İlber. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000. google scholar
• Öztürk, Osman. Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 1973. google scholar
• Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair (A. MKT.NZD), 161/79 google scholar
• Sakaoğlu, Necdet. Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003. google scholar
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye. google scholar
• Sarkis, Karakoç. Külliyât-ı Kavânîn: Kavânîn, Nizâmât ve Ferâmîn ve Berevât ve İrâdât-ı Seniyye ile Muâhedât ve Umûma Ait Mukâvelâtı Muhtevidir. ed. Mehmet Akif Aydın vd. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006. google scholar
• Sava Paşa. “Mukaddime”. Mekâtib-i Âliye-i Fenniye yani Dârulfünûn-ı Sultanî’nin Nizamnâme-i Dâhiliyesiyle Dürûs Cedvelidir. 2-40. La Türki Matbaası, 1293. google scholar
• Sebîlürreşâd. google scholar
• Takvim-i Vekâyi. google scholar
• Unat, Faik Reşit. Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1964. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1965. Vak’a Nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi. Hazırlayan: M. Münir Aktepe. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1984. google scholar
• Yıldız Esas Evrakı (Y. EE), 41/159. google scholar
• Yıldız, Kemal - Esengün Hasekioğlu, Ferda. “Muallimhane-i Nüvvab’dan Medresetü’l-Kudât’a Osmanlı’nın Son Döneminde Kadı Yetiştiren Okullar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 34 (2019), 411-442. google scholar
• Yörük, Ali Adem. Mekteb-i Hukuk’un Kuruluş ve Faaliyetleri (1878-1900). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008. google scholar
• Yurdakul, İlhami. “Mekteb-i Nüvvâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (3. Basım). EK-2/240-241. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2019. google scholar
• Yurdakul, İlhami. Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826-1876). İstanbul: İletişim Yayınları, 2008. google scholar