KİTAP ÜSTÜNE KİTAP KOYMAK: İSLAM HUKUKU ZEYİL EDEBİYATINA DAİR BİR TASNİF DENEMESİ

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 497 - 524, 30.10.2023

Ali Hakan Çavuşoğlu

https://doi.org/10.59909/khm.1368255

Öz

Her biri kendine özgü bir geleneğe dayanan İslâm ilimlerinin farklı alanlarında bir metni/kitabı esas alarak yeni bir metin/kitap üretmek amacıyla farklı telif türleri/formları gelişmiştir. İhtisar/muhtasar, şerh, hâşiye, taʻlikât, telhîs, tehzîb vb. adlarla anılan ve her birinde asıl metin üzerinde farklı bir işleme faaliyetinin gerçekleştiği bu yazım türleri arasında zeyil türü eserler önemli bir yer tutmaktadır. Başta tarih ve biyografi (tabakât/terâcim) edebiyatı olmak üzere tefsir, hadis, kelâm gibi temel İslam ilimlerinin tüm alanlarında pek çok örneğine rastlayabileceğimiz zeyil türü eserler, teşekkül döneminden Osmanlı’ya kadar İslam hukuku (fıkıh) alanında da zengin bir literatür oluşturmuştur. Fıkıh alanında yazılanlar sebeb-i telifleri açısından incelendiğinde, bir kitaba eklemeler yaparak yeni bir kitap oluşturmak, bir kitap üzerine aynı konudaki benzer kitaplarla karşılaştırmalı bir inceleme yapmak ya da eksik bir kitabı tamamlamak şeklinde üç ana kategoriye ayırabileceğimiz bu tür eserlerin başlığında “zeyil”den ziyade “ziyâdât”, “zevâid”, “tekmile” ve “tetimme” kelimelerinin kullanıldığı görülür. Farklı niteliklere sahip fıkıh eserleri için kullanılan bu adlandırmalar belirli ölçüde bir yazım türüne/formuna işaret ediyor olsa da zaman zaman birbiri yerine de kullanıldıkları için tanımlayıcı olmaktan çok karışıklığa neden olmaktadır. Bu makalede, fıkıh kitapları üzerine farklı amaçlarla yazılmış zeyil türü eserlerin belli başlı örnekleri asıl metinle ilişkileri, yazılış amaçları ve muhtevaları açısından incelenecek ve bir tasnif önerisi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Zeyil, Ziyâdât, Zevâid, Tekmile, Tetimme

Writing a Book on Another Book: An Attempt of Classifying Supplementary (Ẕayl) Literature on Islamic Jurisprudence

Öz

Each Islamic scholarly discipline goes back to its own academic tradition and has developed its own literary genre of writing a text/book on a previously written authoritative text/book. This is the historical case in multiple fields of Islamic sciences and such genre of supplementary writings is termed with various words that include “abridgment/shortening (ikhtiṣār/mukhtaṣar)”, “commentary (sharḥ)”, “marginal commentary (ḥāshiya)”, “scholia/reportatio (ta‘līqāt)”, “condensation (talkhīṣ)”, and “emendation (tahdhīb)”. Each of these terms refers to its own peculiar type of reworking on the original texts/books, and among these terms the genre of “writing supplement (zayl)” has its own scholarly significance and characteristics. We can see the examples of zayl genre in almost all fields of basic Islamic scholarship, starting especially from history (tārīkh) and biography (ṭabaqāt/tarājim) to Qur’ānic exegesis (tafsīr), ḥadīth, and Islamic theology (kalām). The zayl genre of writing was also an essential and colorful component of Islamic jurisprudential literature (fiqh) extending from its formative period to the Ottoman times. When we analyze the zayl works in the field of fiqh we see three categories in which such works were written; producing a new work by way of making certain additions to the original, conducting a comparative review of a book with other similar works on the same subjectmatter, and complementing a previously written work. For such reworkings we see scholars using some other terms like ziyādāt, zawā’id, takmila, and tatimma, instead of zayl. Even though each of these terms, to a certain extent, refers to a different genre or form of writing in the field of fiqh, they are also, and frequently so, used interchangeably as synonymous terms. This situation causes certain scholarly difficulties and ambiguities. In this article, I will examine multiple examples of zayl genre of works, written on fiqh works for diverse objectives, by way of relating them to the original works, analyzing their contents in this regard, and consequently offering a new type of classification with respect to such works.

Anahtar Kelimeler

Zayl, Ziyādāt, Zawā’id, Takmila, Tatimma

Kaynakça

• Ali b. Bâlî. el-Ikdü’l-manzûm fî zikri efâzıli’r-Rûm: Ali b. Bâlî’nin Şakâ’ik Zeyli. Ed., Derya Örs, Haz., Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Arslan, Emine. “Osmanlı Dönemi Nukûllü Fetvâ Mecmuaları”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları. 5 (Bahar 2008): s. 131-153.
• Aybakan, Bilal. “Fürûʻ Fıkıh Sistematiği Üzerine”. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 31/2 (2006): s. 5-32.
• Aynî, Bedreddin Mahmûd b. Ahmed. Nühabü’l-efkâr fî tenkîhi mebâni’l-ahbâr fî şerhi Meâni’l-âsâr. Thk., Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. 19 cilt. Katar: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1429/2008.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 cilt. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1951-1955.
• Burhânî, Burhaneddin. el-Muhîtu’l-Burhânî. Thk., Abdülkerim Sami el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Irak Mâlikî Ekolü: III-V./IX-XI. Yüzyıllar”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
• Demîrî, Behrâm, eş-Şâmil fî fıkhi’l-İmâm Mâlik. Nşr. Ahmed b. Abdülkerîm Necîb. Kahire: Merkezü Necîbeveyh, 1429/2008.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed b. Arefe. Hâşiyetü’d-Desûkî ale’ş-Şerhi’l-kebîr. 4 cilt. yy: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebü’l-Hayr el-İmrânî, Ebü’l-Hüseyin Yahya. el-Beyân fî mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. Thk., Kâsım Muhammed en-Nûrî. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1421/2000.
• Ençakar, Orhan. “Hanefi Mezhebi Nevâdir Literatürü”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• The Encyclopaedia of Islam, 1th edition. F. Krenkow. “Kitāb”. IX. Leiden: Brill, 1997. http://dx.doi.org/10.1163/2214-871X_ei1_SIM_4244 (erişim: 17.10.2023).
• The Encyclopaedia of Islam, 2th edition. Cl. Gilliot. “Sila (In Literature)”. IX. Leiden: Brill, 1997.
• Erdebîlî, Yûsuf b. İbrahim. el-Envâr li-aʻmâli’l-ebrâr. Thk., Halef Müfdî el-Mutlak. Küveyt: Dâru’z-Ziyâ’, 1427/2006.
• Gacek, Adam, Arapça Elyazmaları İçin Rehber. Çev., Ali Benli ve M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik, 2017.
• Habbâzî, Celâleddin Ömer b. Muhammed. Hâşiye ale’l-Hidâye. Kayseri Ktp., Râşid Efendi, nr. 295.
• Habbâzî, Celâleddin Ömer b. Muhammed. Şerhu’l-Hidâye, Süleymaniye Ktp., Şeyhülislam Esad Efendi, nr. 89; Hacı Beşir Ağa, nr. 276
• Hâkim en-Nîsâbûrî. Maʻrifetü ulûmil’l-hadîs. Thk., S. Muazzam Hüseyin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1397/1977.
• Hamevî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed. Gamzü uyûni’l-besâir fî şerhi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
• İbn Âbidinzâde, Alâeddin Muhammed b. Muhammed. Kurretü ʿuyûni’l-ahyâr tekmiletü Reddi’l-muhtâr. Thk., Adil A. Abdülmevcûd – Ali M. Muavvad. Riyad-Beyrut: Dâru Âlemi’l-kütüb – Dârul-Kütübi’l-ilmiyye, 1423/2003.
• İbn Atıyye el-Endelûsî. Fihristü İbn Atıyye. Thk., Muhammed Ebü’l-Ecfân – Muhammed ez-Zâhî. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1983.
• İbn Ferhûn, Burhanüddîn İbrahim b. Ali. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʻrifeti aʻyâni’l-mezheb. Thk., Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 2 cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs li’t-tab’ ve’n-neşr, 1972.
• İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʻyâni’l-mieti’s-sâmine. 6 cilt. Haydarabad-Dekken: Dâiretü’l-meârifi’l-Osmâniyye, 1392/1972.
• İbn Hallikân, Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʻyân. Thk., İhsan Abbas. 7 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Kādî Şühbe, Takıyyüddin Ebû Bekir b. Ahmed ed-Dimaşkî, Tabakātü’ş-Şâfiʿiyye, Thk., Abdülalîm Han, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1407.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. Umdetü’l-hâzim fi’z-zevâid alâ Muhtasari İbni’l-Kâsım. Nşr., Nureddin Tâlib. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1428/2007.
• İbn Kutluboğa. Tâcü’t-terâcim. Thk., M. Hayr Ramazan Yûsuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992.
• İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahman b. Ahmed. Zeylü Tabakâti’l-Hanebîle, Thk., Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn. Riyad: Mektebü’l-Ubeykân, 1425/2005.
• İbn Zîyâd en-Nîsâbûrî. ez-Ziyâdât alâ Kitâbi’l-Müzenî. Thk., Hâlid b. Hâyif b. Ureyc el-Mutîrî. Riyad-Küveyt: Dâru Edvâi’s-selef – Dâru’l-Kevser, 1426/2005.
• İbn Yûnus, Ebû Saîd el-Mısrî. Târîhu İbn Yûnus. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, s. 1421.
• İbnü’l-İmâd el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Thk., Mahmûd el-Arnâût. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali. el-Ikdü’l-müzheb fî tabakâti hameleti’l-mezheb. Thk., Eymen Nasr el-Ezherî ve Seyyid Mühennâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
• İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî. Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfiiyye. Thk., Muhiddin Ali Necîb. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
• İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî. Ulûmü’l-hadîs. Thk., Nureddin Itr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• İbrâhim Ali, Muhammed, Istılâhu’l-mezheb inde’l-Mâlikiyye, Dübey: Dâru’l-bühûs li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 1421/2000.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b. el-Hasen. el-Mühimmât fî şerhi’r-Ravda ve’r-Râfi’î. Nşr. Ebü’l-Fadl ed-Dimyâtî ve Ahmed b. Ali. 10 cilt. Beyrut – Dâru’l-beyzâ: Dâru İbn Hazm – Merkezü’t-türâsi’s-sekâfi’l-Mağribî, 1430/2009.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b. el-Hasen. Nihâyetü’s-sûl şerhu Minhâci’l-vüsûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1420/1999.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b. el-Hasen. Zevâidü’l-usûl alâ Minhâci’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl. Thk., M. Sinan Seyf el-Celâlî. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1413/1993.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi mezhebi Mâlik. Thk., M. Tâvît et-Tancî vd. 8 cilt. Rabat: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1383-1403/1965-1982.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergâh, 6. baskı, Şubat 2021.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr., M. Şerefettin Yaltkaya. 2 cilt. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1941-1943.
• Kâtip Çelebi, Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fühûl. Thk., Mahmûd Abdülkadir el-Arnâût. 6 cilt. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʻcemü’l-müellifîn. 10 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Koçyiğit, Koçyiğit. Hadis Istılahları. 2. Baskı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1985.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Thk., Abdüllfettâh Muhammed el-Hulv. 5 cilt. Kahire: Dâru Hecr li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1413/1993.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Nşr., M. Bedreddin Ebü’l-Firâs en-Naʻsânî. Kahire: Matbaatü’s-saâde, 1324.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. Çev., Ali Hakan Çavuşoğlu – Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik, 2. bs., 2018.
• Makdisi, George. İslam’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşeri Bilimler. Çev., Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik, 3. bs., 2019
• Mahlûf, Muhammed. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. Nşr., Abdülmecîd Hayâlî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifîne’t-Tûnisiyyîn. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Muhibbî, Muhammed Emin. Hulâsatü’l-eser fî aʻyâni’l-karni’l-hâdî aşer. 4 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriya Yahya b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâ’ ve’l-lügât. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Nevʻîzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik. Ed., Derya Örs. Haz., Suat Donuk, 2 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebi’nin Teşekkül Süreci. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2015.
• Özcan, Abdülkadir. “Osmanlı Edebiyatında Zeyil Geleneği”. Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail Erünsal’a Armağan: Edebiyat ve Tasavvuf, Kütüphanecilik ve Arşivcilik. 2. cilt. Haz., Hatice Aynur, Bilgin Aydın ve Mustafa Birol Ülker. İstanbul: Ülke, 2014: s. 831-849.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 6. baskı, 2018.
• Pedersen, Johannes. İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. Çev., Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: Klasik, 2012.
• Râzî, Hüsâmeddin Ali b. Ahmed İbn Mekkî. Tekmiletü’l-Kudûrî, Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 602.
• Riyâzîzâde, Abdüllatîf b. Muhammed. Esmâü’l-kütübi’l-mütemmim li Keşfi’z-zunûn. Thk., Muhammed Altuncî, Kahire: Mektebü’l-Hâncî, 1395/1975.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetü’s-Sâvî aleş’ş-Şerhi’s-sağîr. 4 cilt: yy: Dâru’l-Maʻârif, ts.
• Sehavî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. ed-Davʻu’l-lâmiʻ. 6 cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-hayât, ts.
• Sehavî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. el-Menhelü’l-azbü’r-reviy fî tercemeti’l-kutbi’l-evliyâ’ en-Nevevî. Thk., Muhammed el-Îd el-Hatrâvî. Medine: Mektebetü Dârü’t-türâs, 1409/1989.
• Sübkî, Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali. Tabakātü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ. Thk., M. Muhammed et-Tanâhî ve A. Muhammed el-Hulv. 10 cilt. Kahire: Dâru Hecr li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1413.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali es-Sanânî. el-Bedru’t-tâliʻ bi-mehâsini men baʻde’l-karni’s-sâbiʻ. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, ts.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu meâni’l-âsâr. Thk., M. Zührî en-Neccâr ve M. Seyyid Câdülhak. 5 cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1414/1994.
• Tinbüktî, Ahmed Bâbâ, Neylü’l-ibtihâc bi tatrîzi’d-Dîbâc. Nşr., Abdülhamîd Abdullah el-Herâme. Trablus: Dâru’l-Kâtib, 2000.
• Türkî, Abdullah b. Abdülmuhsin. el-Mezhebü’l-Hanbelî: Dirâse fî târihîhî ve simâtihî. Riyad: Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 1423/2002.
• Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslâm Ansiklopedisi. Abdullah Karahan. “Zevâid”. https://islamansiklopedisi.org.tr/zevaid--hadis (erişim: 17.10.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ahmet Nedim Serinsu. “İbn Nüceym, Sirâceddin”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-nuceym-siraceddin (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ahmet Özel. “Hanefî Mezhebi”. https://islamansiklopedisi.org.tr/hanefi-mezhebi#2-literatur (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ahmet Özel. “İbnü’l-Kâs”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-kas (erişim: 26.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ahmet Özel. “İbnü’t-Tallâ”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnut-talla (erişim: 31.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ahmet Özel. “İmrânî, Ebü’l-Hayr”. https://islamansiklopedisi.org.tr/imrani-yahya-b-ebul-hayr (erişim: 26.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ahmet Özel. “Mevsılî, Abdürrahim b. Muhammed”. https://islamansiklopedisi.org.tr/mevsili-abdurrahim-b-muhammed (erişim: 31.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ali Hakan Çavuşoğlu. “el-Müdevvenetü’l-kübrâ”. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-mudevvenetul-kubra (erişim: 31.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ali Hakan Çavuşoğlu. “en-Nevâdir ve’z-ziyâdât”. https://islamansiklopedisi.org.tr/en-nevadir-vez-ziyadat (erişim: 31.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ali Hakan Çavuşoğlu. “Zeyil (Fıkıh)”. https://islamansiklopedisi.org.tr/zeyil#4-fikih (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Aydın Taş. “Şeybânî, Muhammed b. Hasan”. https://islamansiklopedisi.org.tr/seybani-muhammed-b-hasan#1 (erişim: 31.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Bilal Aybakan. “el-Mühezzeb”. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-muhezzeb (erişim: 31.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Bilal Aybakan. “el-Vasît”. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-vasit (erişim: 31.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Eyyüp Said Kaya. “Mâlikî Mezhebi”. https://islamansiklopedisi.org.tr/maliki-mezhebi (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Ferhat Koca. “İbn Kudâme, Muvaffakuddin”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-kudame-muvaffakuddin (erişim: 31.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. İbrahim Hatiboğlu. “Müstedrek”. https://islamansiklopedisi.org.tr/mustedrek (erişim: 17.10.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. İsmail Durmuş. “Zeyil”. https://islamansiklopedisi.org.tr/zeyil#1 (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. İsmail E. Erünsal. “Verrâk”. https://islamansiklopedisi.org.tr/verrak (erişim: 17.10.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Mahmut Rıdvanoğlu. “Habbâzî”. https://islamansiklopedisi.org.tr/habbazi (erişim: 31.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Mehmet Özşenel. “Şeybânî, Muhammed b. Hasan (Hadisteki Yeri)”. https://islamansiklopedisi.org.tr/seybani-muhammed-b-hasan#2-hadisteki-yeri (erişim: 31.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Murteza Bedir. “ez-Ziyâdât”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ez-ziyadat (erişim: 26.08.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Orhan Bilgin. “Yazma”. https://islamansiklopedisi.org.tr/yazma (erişim: 17.10.2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Raşit Küçük. “İsnad”. https://islamansiklopedisi.org.tr/isnad--hadis (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi, Saffet Köse, “Erdebîlî, Yûsuf b. İbrahim”. https://islamansiklopedisi.org.tr/erdebili-yusuf-b-ibrahim (erişim: 02.10.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Saffet Köse. “İbn Abdülhakem, Abdullah”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-abdulhakem-abdullah (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Saffet Köse. “İbn Kâdî Aclûn, Necmeddin”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-kadi-aclun-necmeddin (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Şükrü Özen. “Hilâf”. https://islamansiklopedisi.org.tr/hilaf (erişim: 26.08.2023).
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Şükrü Özen. “İbn Süreyc, Ebü’l-Abbas”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-sureyc-ebul-abbas (erişim tarihi: 26.08. 2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Şükrü Özen. “İbnü’ş-Şihne, Lisânüddîn”. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnus-sihne-lisanuddin (erişim tarihi: 26.08. 2023)
• TDV İslâm Ansiklopedisi. Yaşar Kandemir. “Hadis”. https://islamansiklopedisi.org.tr/hadis (erişim: 17.10.2023)
• Yaman, Ahmet. “İslam Hukuk Literatürünün Ortaya Çıkışı, Gelişmesi ve 1980 Sonrası İçin İslam Kamu Hukuku Edebiyatına İlişkin Arapça Bir Bibliyografya Denemesi”. Diyanet İlmi Dergi. 31/3 (1995): s. 107-128.
• Yılmaz, Okan Kadir. “İlk Tedvin Döneminde Hanefi Mezhebi Literatürünün Kayıp Eserleri”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. Nşr., Zekeriya Umeyrât. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.