Studies on the Principles of Islamic Jurisprudence in the Nineteenth Century (1800-1923)

Yıl 2023, Sayı: 23, 96 - 124, 18.09.2023

Hasan Özket

Öz

This research aims to determine the state of Islamic Legal Methodology during the nineteenth century in the Islamic world, specifically focusing on the final century of the Ottoman Empire, and its stance towards events. Additionally, besides other similar studies in the field, it is intended to have a complementary aspect in terms of subject and period. Indeed, the fundamental rights and freedoms, equality, citizenship, and demands for innovations in the judicial domain that emerged influenced by the French Revolution, apart from the Ottoman Empire, attracted the attention of Ottoman intellectuals. The efforts they initiated quickly yielded influential results among the public and the administration. Undoubtedly, various social events occurred internally, such as the proclamation of the Tanzimat Edict and legal developments like the Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, alongside significant occurrences like World War I and the forced population displacement. Simultaneously, the Ottoman governing system came to an end, the Grand National Assembly of Türkiye was established, the caliphate was abolished, and the Republic of Türkiye based on a republican administration was founded. Thus, in the nineteenth century, the Ottoman Empire, which held a prominent position as a general political representative of the Islamic world, saw the formation of opinions among its intellectuals, particularly in the field of legal science. To identify the views of this era, especially those related to legal science, the library databases and authorities were searched. The primary texts, commentaries, annotations, and various articles found in the field of legal methodology during this period were chronologically organized under specific headings, and intellectual currents that formed around various publications were identified and evaluated. Intellectual and ideological groups in the realm of action played a role in shaping the foundational principles of the modern era through their methods and directions.

Anahtar Kelimeler

Islamic Jurisprudence, Ideological Currents, Tanzimat, Ottoman Empire, Mecelle

On Dokuzuncu Asır İslâm Hukuk Usûlü Çalışmaları (1800-1923)

Öz

Bu araştırmada genelde on dokuzuncu asır İslâm dünyasında özelde ise Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında İslam Hukuk Usulü ilminin durumu ve olaylara karşı tavrını belirleme amaçlanmaktadır. Ayrıca alanında yapılan diğer benzer araştırmaların yanında, konu ve anılan dönem açısından tamamlayıcı bir özelliğe sahip olması düşünülmektedir. Aslında Osmanlı Devleti dışında meydana gelen Fransız İhtilali’nin etkisiyle ortaya çıkan temel hak ve hürriyetler, eşitlik, vatandaşlık, yargı alanındaki yenilik talepleri Osmanlı aydınlarının dikkatini çekmiş ve başlattıkları çalışmaların kısa sürede halk ve yönetim nezdinde etkili sonuçlara zemin hazırladığı bir gerçektir. Kuşkusuz içeride Tanzimat Fermanının ilanı gibi siyasi, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye kanunu gibi hukuki alanlardaki gelişmelerin yanında birinci dünya savaşı ve tehcir gibi birçok sosyal olay meydana gelmiştir. Aynı zamanda Osmanlı Devlet yönetim biçimi son bulmuş, TBMM açılmış, halifelik kaldırılmış, yerine Cumhuriyet yönetim esaslı Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur. Böylece on dokuzuncu asırda İslam dünyasının genel siyasi temsilcisi konumundaki Osmanlı Devleti aydınlarında oluşan, özellikle hukuk ilmi alanındaki kanaatlerin yazılı metinlere yansıyanları tespit için kütüphane veri tabanları üzerinden ve otoritelerden literatür taranmıştır. Anılan dönemdeki fıkıh usulü ilmi alanında tespit edilen ana metinler, şerhler, haşiyeler ve çeşitli makaleler konu başlıkları altında kronolojik sıralanmış, çeşitli yayın organları etrafında oluşan fikri akımlar tespit edilmiş ve değerlendirmeye alınmıştır. Aksiyon alan aydın ve fikri gruplar yöntem ve yönlendirmelerle modern dönemin kurucu kodlarını oluşturmuşlardır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuk Usulü, Fikri Akımlar, Tanzimat, Osmanlı, Mecelle

Kaynakça

• A. C. Köksal, Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Ahmed Vehbi, “İctihâda Dair Mubâhesât”, Sırât-ı Müstakîm, 3/57, İstanbul: 1327.
• el-Âmidi, Ali b. Muhammed, el-İhkâm fî Usuli'l-Ahkâm, 2 Cilt, Beyrût: Dâru'l-Kitâbu'l-Arab, 1986.
• Aydın, Hakkı, İslâm Hukuku ve Molla Fenârî, İstanbul: İşaret Yayınları,1991.
• Aydın, M. Akif, “Ali Haydar Efendi, Büyük”, TDV İslam Ansiklopedisi, (Erişim 11.12.2022). https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-haydar-efendi-buyuk
• A. Yıgın, “Fıkıh Usûlünün İlimler Arasındaki Konumu”, Usûl İslam Araştırmaları, (13.06.2023) http://isamveri.org/pdfdrg/D02671/2013_20/2013_20_YIGINA.pdf
• Bediuzzaman, Said Nursî, Risâle-i Nûr Külliyatı, İstanbul, Nesil Yayınları, 1996.
• Bilmen, Ö. Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, 8 cilt, İstanbul, Bilmen Yay., 1985.
• Birinci, Ali, “İzmirli İsmail Hakkı”, TDV İslam Ansiklopedisi, 18.06.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/izmirli-ismail-hakki#1
• Birışık, Abdulhamit, Eren, A. Cüneyt, “Sıddîk Hasan Han”, TDV İslam Ansiklopedisi, (22.06.2023). https://islamansiklopedisi.org.tr/siddik-hasan-han#1
• Brockelman, C., GAS, 3 Cilt, Leiden: 1937-42.
• el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Câmi’u’s-Sahîh, 8 Cilt, İstanbul: İSAM Yayınları, 2020.
• el-Bulgârî, Ali b. Hasan, Yüz Kavâid-i Fıkhiyye ve Yüz Kavâid-i Usuliyye, Kazan: 1901.
• Bursalı, Muhammed Tahir, Osmanlı Müellifleri, 3 Cilt, İstanbul: Meral Yayınları, 1972.
• Büyük Haydar Efendi, Usul-i Fıkıh Dersleri, sad. M. Çevik, İ. Subaşı, S. Çağlayan, İstanbul: Fatih matbaası, ty.
• Calder, Norman “İbn Abidin’in ‘Ukudü Resmi’l-Müfti” Adlı Risalesi”, çev. Şenol Saylan, Usul İslam Araştırmaları Dergisi, 2 (Aralık: 2014), 189-208.
• Cici, Recep, Osmanlı Dönemi İslam Hukuk Çalışmaları Kuruluştan Fatih Devri Sonuna Kadar, Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Çağıl, O. Münir, Hukuk Başlangıcı Dersleri, İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1963.
• Çelik, Hüseyin, Ali Suavî ve Dönemi, İstanbul, İletişim Yay., 1994.
• Çöklü, Ramazan, Ahmet Hamdi Şirvani ve Türkçe Muhtasar Usulü Fıkıh İsimli Eserindeki Metodu, (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017).
• Demir, Halis, “İzmirli İsmail Hakkı, İlm-i Hılaf, Hazırlayan: Sırrı Fuat Ateş, Hüner Yayınevi, Konya 2010, Kitap Tanıtımı”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/221001 , 18/2, Sivas: 2014, (Erişim 15.08.2023)
• Eğînî, Rahmî Efendi, Usâretü’l-funûn, İstanbul: Hacı Hasan Efendi Matbaası, 1330.
• Erdem, Sami, Hilafetin Kaldırılması Sürecinde Teorik Tartışmalar Ve Adliye Vekili Seyyid Bey’in Katkısı, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Erdem, Sami, Seyyid Bey’in İslâm Hukuk Sahasındaki Çalışmalarının Değeri, İstanbul, MÜ, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Erdem, Sami, “Yeni Usul-i Fıkıh Arayışları Çerçevesinde Bir Metin, Hüseyin Naci ve Lâik Usul-i Fıkıh”, Divan İlmi Araştırmalar, İstanbul: BSV, 1997.
• Erdem, Sami, “Hüseyin Naci’nin Daru’l-fünun Hukuk Fakültesindeki Son Fıkıh Usulü Ders Takrirleri (1924-1925)”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, İstanbul: 2019.
• Erdem, Sami, “Ali Suavi’nin usûl-i fıkh’a dair bir risalesi: “Arabî İbâre Usûlü’l-Fıkh Nâm Risalenin Tercümesi”, Divan İlmi Araştırmalar, 5 (Aralık 1998), 283-296. https://dergipark.org.tr/tr/pub/divan/issue/25934
• Erdoğan, Mehmet-Çöklü, Ramazan; “Ahmed Hamdi Şirvânî ve Türkçe Muhtasar Usûl-i Fıkıh Adlı Eseri İle İlgili Bir Değerlendirme”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 4/1, 2018. (Erişim Tarihi 11.12.2022). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/418929
• Ersoy, M. Akif, Safahat, İstanbul: Çile Yay., 1994,
• Filibeli, Mehmed b. Ahmed b. Mustafâ, Tavşîhu'l-Usul, İstanbul: (?), 1880.
• Galatasaray Lisesi (Mekteb-i Sultanî Yıllığı) 1868-1968, İstanbul: Gün Matbaası, 1968), 30.
• Gökalp, Ziya, “Fıkıh ve İctimâiyat”, İslam Mecmuası, 1/2, İstanbul: Cemiyet-i Hayriye-i İslâmiyye 1332.
• Güler, Esma, Sebîlürreşâd ve İslam Mecmûası’nda Yer Alan Usûlü’l-Fıkh Ve Fıkıh Konularındaki Makalelerin Değerlendirilmesi, Yüksek Lisan tezi, Kırklareli Üniversitesi, Kırklareli: 2021.
• Hallaf, Abdulvahhab, İslâm Hukuk Felsefesi (İlmu Usuli'l-Fıkh), Giriş ve Notlar Ekleyerek çev. Hüseyin Atay, Ankara: AÜ Basımevi, 1973
• Hallâf, Abdulvahhab, Teşri Tarihi, çev., Talat Koçyiğit, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1970.
• Hamidullah, Muhammed, “İslâm Hukukunun Kaynaklarına Dair Yeni Bir Araştırma”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, çev. Bülent Davran, 1/1, İstanbul: 1954.
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Hukuk Etüdleri, çev. Ali Kuşçu, İstanbul: Bir Yayıncılık, 1984.
• Hasan Hân, Muhammed Sıddîk, Husulü’l-Me’mûl min İlmi’l-Usul, İstanbul Matbaatü’l-Cevâib,: Matbaatü’l-Cevâib, 1878.
• Hasan Hân, Muhammed Sıddîk, el-Iklîd li Edillet’l-İctihâd ve’t-Taklîd, İstanbul: Matbaatü’l-Cevâib,1878.
• Hatemî, Hüseyin, ‘19. Yüzyılda Medreseler’, Tanzimattan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• İbn Abidîn, Muhammed Emin, “2. Risâle- Resmü’l-Müfti”, Mecmû’atu’r-Resâil, 2 Cilt, İstanbul: 1325.
• İzmirli, İsmail Hakkı, Usul-ı Fıkıh Dersleri, İstanbul: 1912.
• İzmirli, İsmail Hakkı, İlmi Hilâf, İstanbul: 1330.
• İzmirli, İsmail Hakkı, ‘İçtihadın Bâ’isi Tevellüdü’, Sebilurreşad, 12/297, İstanbul: 1914.
• İzmirli, İsmail Hakkı, “Mansûrîzâdeye cevap”, Sebilurreşad, 13/329, İstanbul: 1915.
• Kara, İsmail, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, İstanbul: Risale Yayınları, 1987.
• Karaman, Hayrettin, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul: Nesil Yayınları, 1989.
• Kaya, Eyüp Said - Okuyucu, Nail, “Şevkânî”, TDV İslam Ansiklopedisi, (Erişim 25.08.2022). https://islamansiklopedisi.org.tr/sevkani
• Kavakçı, Y. Ziya, XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavera el-Nahr İslâm Hukukçuları, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976.
• Kenanoğlu, M. Macit, “Sava Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, (18.06.2023). https://islamansiklopedisi.org.tr/sava-pasa
• Koca, Ferhat, “Mısırlı İslam Tarihçisi ve Hukukçusu Muhammed Hudarı Bek (1837-1927): Hayatı, Eserleri ve Fıkhı Görüşleri”, isamveri.org, (17.06.2023). https://isamveri.org/pdfdrg/D02533/2005_6/2005_6_KOCAF2.pdf
• Kumbasar, H. Murat, Taftâzanî ve Usulü Fıkıh'taki Yeri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• M. Şemsettin, “İctihad Ne Demektir”, Sebilurreşâd, 10/246, 193-195.
• el-Merâğî, Abdullah Mustafâ, el-Fethu’l-mübîn fî Tabâkâti’l-Usûliyyîn, 3 Cilt, Beyrût: 1974.
• el-Mağribî, “Müctehidler Yetştirelim,” çev. A. F. Salah, Sırât-ı Müstakîm, 3/75, İstanbul, 1328.
• Manastırlı, İsmail Hakkı, Usul-i Fıkıh Metn-i Vecîz, İstanbul: ty.
• Manastırlı, İsmail Hakkı, “Ahkâm-ı İslâmiyye ve İctihad”, Sırat-ı Mustakîm, 2/28, İstanbul: 1324-1325.
• Manastırlı, İsmail Hakkı, Bâb-ı İctihad Mesdud mudur?, 30/50-52.
• Manastırlı, İsmail Hakkı, Bâb-ı İctihad Daima Küşad Bulunmaktadır, 31/65-66, 32/81-82, 33/97-98.
• Mansûrîzâde Sa’îd, “İctihad Hataları”, İslâm Mecmuası, 2/21, İstanbul: 1915.
• Mansûrîzâde Sa’îd, “Cevaz Şer’den Değil”, İslâm Mecmuası, 1/10, İstanbul: 1914.
• Mansûrîzâde Sa’îd, “Taddud-i Zevcât Men’ Olunabilir”, İslâm Mecmuası, 1/10, İstanbul: 1914.
• Mollâ Hüsrev, Muhammed b. Feramerz, Mir'âtü'l-Usul fî Şerhi Mirkâti'l-Vusul, İstanbul: 1317.
• Musa Kazım, Usul-i Fıkıh Dersleri Notları, İstanbul: 1911.
• Musa Kazım, Külliyat-i Şeyhulislam Musa Kazım, İstanbul: Evkâf Mafbaası, 1917.
• en-Nesefî, Ebu’l-Berekât, el-Menâr fî Usûli’l-Fıkh, İstanbul: Dersaadet, ty.
• Ok, Murat Paşa, Ondokuzuncu Yüzyıl İslâm Hukukçuları, Samsun: Samsun, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Ostrorog, Count Leon, Ankara Reformu, çev. Y. Ziya Kavakçı, İstanbul: İÜEd. Fak. Yay., 1972
• Özcan, Tahsin, "Rahmi Efendi", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/rahmi-efendi (15.08.2023).
• Özel, Ahmet, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara: TDV Yay., 1990.
• Özket, Hasan, Molla Hüsrev Ve Mir'âtü'l-Usul Adlı Eserinin Kaynakları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Sava Paşa, İslâm Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd, çev. Baha Arıkan, İstanbul: DİB Yayınları, 2017.
• Seydişehrî, İbnü’l-Emin Mahmud Esad, Fıkıh Usulü Telhîs-ı Usul-i Fıkıh, İstanbul: Yasin Yayınları, 2002.
• Seyyid Bey, Usûl-i Fıkh Medhal, İstanbul: Asitane, 1338.
• Seyyid Bey, “İctihad ve Taklîd”, İslâm Mecmûası 1/4, 5,
• Seyyid Nesîb, Fıkhı Hanefînin Esâsâtî Kıyas ve Dine Mutaallik Mesâil, İstanbul: 1919.
• Şâmil, Şahin, ed-Delîlu’l-Câmi’ ilâ Kutubi Usuli’l-Fıkhı’l-Matbû’a bi’l-Luğati’l-‘Arabiyye (h. 1258-1414), İstanbul: Koba Yay., 1994.
• Şentürk, Recep, İslâm Dünyasında Modernleşme ve Toplumbilim, İstanbul: İz Yay., 1996.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, İrşâdu’l-Fuhûl ilâ Tahkîki İlmi’l-Usul, Beyrût: Dâru’l-fikir, 1992.
• Şirvânî, Ahmet Hamdi, Türkçe Muhtasar Usul-ı Fıkıh, İstanbul: 1883.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil, "İrşâdü’l-Fuhûl", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/irsadul-fuhul (14.08.2023).
• Yıldıran, Meliha, Ahmet Cevdet Paşa Hayatı ve Eserleri ve Divançe-i Cevdet, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul: Türkiye, 1994.
• Yıldırım, Cemal, Bilim Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi, ty..
• Yıldırım, Ramazan, Hilâfetin Kaldırılış Sürecindaki Tartışmaların Teolojik Temelleri, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Yıldırım, Ramazan, Hilafet Tartışmaları, Ankara: Ankara Yayınları, 2004.
• Yörük, Ali Adem, “Ostrorog, Comte Leoan”, TDV İslam Ansiklopedisi, (13.06.2023), https://islamansiklopedisi.org.tr/ostrorog-comte-leon
• ez-Ziriklî, Hayruddin, el-A‘lâm, 11 Cilt, Beyrût: 1969.