Philosophy-Theology Relation in connection with Discussions on the Nature of God in Islamic Tradition

Yıl 2023, Sayı: 23, 125 - 156, 18.09.2023

Bayram Çınar

Öz

One of the arguments used to reveal the difference of Allah from the created world, which is one of the important areas of discussion in the Islamic theological tradition, is the "existence-nature" distinction. We do not know when and for what purpose this debate arose theologically in the Islamic tradition. But we have some assumptions about it. In addition, it has not been determined whether the existence-nature debates emerged as philosophical or theological discussions. In fact, the importance of its determination for our study is quite limited. The more important issue for our research is that these debates in the Islamic tradition have been embraced by philosophers as well as theologians. The more important issue for us in this study is that the "existence-nature" debate as a theological argument is a common issue shared between Muslim theologians and philosophers. Regardless of the theological importance of the subject, one of the main theses of this study is to reveal that philosophers and theologians, who are members of the Muslim tradition, show a strong interaction when the subject allows. What we want to show by this is to show that the assumption that the Muslim tradition as a whole is anti-philosophical is not tenable, on the axis of this concept.

Anahtar Kelimeler

Theology, God, Zât, Existing, Essence.

İslam Geleneğinde Tanrının Doğası Tartışmaları Bağlamında Felsefe-Kelam İlişkisi

Öz

İslam teolojik geleneğinin önemli tartışma alanlarından olan ve Allah’ın yaratılmış âlemden farkını ortaya koymak için kullanılan argümanlardan biri de “varlık-mahiyet” ayrımıdır. Bu tartışmanın İslam geleneğine ne zaman ve hangi saiklerle dahil olduğu ve Müslüman gelenekte hangi zaman diliminde ortaya çıktığı ise bilinmemektedir. Fakat bu tartışmaların ne zaman başladığına ilişkin bazı varsayımların olduğu söylenebilir. Öte yandan Müslüman gelenekte varlık-mahiyet tartışmalarının ilk kez felsefî mi yoksa teolojik tartışmalar olarak mı ortaya çıktığı da net bir biçimde tespit edilmiş değildir. Doğrusu bu tespitin çalışmamız açısından önemi de oldukça sınırlıdır. Fakat her halükarda bunun bilinmesi icap eder. Araştırmamız açısından daha önemli olan farkındalık ise İslam geleneğinde varlık mahiyet ayrımlarını konu edinen tartışmaların teologlar kadar filozoflarca da sahiplenilmiş olmasıdır. Teolojik bir argüman olarak “varlık-mahiyet” tartışması, Müslüman kelamcılar ve filozoflar arasında paylaşılmış bir ortak konu olmasıdır. Konunun bu teolojik öneminden bağımsız olarak, çalışmanın temel tezlerinden biri de; Müslüman geleneğin mensubu filozof ve kelamcıların güçlü bir etkileşimi mahiyet-varlık konusunda göstermiş olmalarıdır. Bu tespitle göstermek istediğimiz şey ise Müslüman geleneğin bir bütün olarak felsefe karşıtı olduğu varsayımının savunulabilir olmadığını, bu kavram ekseninde ortaya koymaktır. Müslüman filozoflar, felsefi nosyonların sağladığı olanaklarla söz konusu teolojik sorun alanına eğilmiş ve müktesebatlarını farklı zaman dilimlerine ve farklı coğrafyalarda olsalar bile tartışmaktan geri durmamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Allah, Zât, Varlık, Mahiyet.

Kaynakça

• Abdulcabbâr, el Hâmedânî Kâdî. el-Muğnî.thk. Mustafa Hilmî, Ebu’l-Vefâ el-Gânimî. 20 Cilt. Mektebetü’n-Nahdâ, 1962.
• Abdullah Fâlih, Ebu Ebdullah Âmir. Mu’cemu’l-Elfâz el-Akîde. Riyâd: Mektebetu Melik Fahd, 1997.
• Adamson, Peter. “Before Essence and Existence: al-Kindî’s Conception of Being”. Journal of the History of Philosophy 40/3 (2002), 297-312.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Rüşd’ün İbn Sina’yı Eleştirisi: el-Fark beyne re’yeyi’l-hakîmeyn”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 10 (2001), 145-172.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sîna’da Tanrı’nın Kanıtlanması Sorunu: O Gerçekten Kelamcılardan Etkilendi mi?.” Journal of Istanbul University Faculty of Theology 7 (2003), 61-77.
• Atay, Hüseyin. Farabi ve İbn Sina’ya Göre Yaratma. Ankara: Ankara Üniversitesi llahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Atay, Hüseyin. Fârâbî ve İbn Sînâ’ya Göre Yaratma. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Aydın, Fatih. “Allah’ın Varlığı ve Birliği Hakkında İbn Rüşd’ün Delilleri ve Eş’arîler’i Eleştirisi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020), 1120-1141.
• Aygan, Fadıl. “Zorunlu Varlığı İspat Bağlamında İbn Sînâ’da Varlık-Mahiyet İlişkisi: Ontolojiden Teolojiye”. İslâmî İlimler Dergisi 10/1 (2015), 111-131.
• Cragg, Kenneth. “Tadabbur al-Qur’an: reading and meaning”. In Quest of an Islamic Humanism: Arabic and Islamic Studies in memory of Mohamed al-Nowaihi ed: Green, A.H. 181-195. Cairo: American University in Cairo Press, 1984.
• Cuveynî, İmam el Harameyn el-. el-Akidetü’n-Nizamiyye, nşr Muhammed Zahid el-Kevseri. Kâhire: Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-turâs, 1992.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Tarifât ed. Gustavus Flugel. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1985.
• Çetin, İsmail. “Tanrı’nın Değişmezliği Problemi.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2004), 39-52.
• Çınar, Bayram. “İslam Kelamında Tanrı Hakkında Konuşmanın İmkânı: Din Dili Tartışmaları”. Din ve Bilim Dergisi 3/2 (2020), 29-48.
• Çınar, Bayram. “Bilâ Keyf” Doktrini. Kitabe Yayınları. Ankara: 2022.
• Çoban, Bekir Zakir. “Doğu Kiliseleri ve Monofizitizm”. Milel ve Nihal 10/2 (2013), 13-27.
• Duygu, Zafer. “İsa’nın Yeni Ahit’te ‘Tanrı Oğlu’ olarak tanımlanması meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59/1 (2018), 155-181.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Makalatü’l-İslâmiyyîn.Çev.Ömer Aydın, Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Evkuran, Mehmet. “İslâm Düşünce Geleneğinde Tanrı Tasavvuru-Tevhid, Tenzih ve Teşbih Kavramları Ekseninde Bir Analiz”. İslami İlimler Dergisi 13 (2007), 45-62.
• Fârâbî, Ebu Nasr el-. Fârâbî’nin Üç Eseri.Çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Fârâbî, Ebu Nasr el-. Kitâbu’l-Burhan.Çev. Ömer Türker. Klasik Yayınları, 2012.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. el-İktisad fi’l İtikad.Çev. Osman Demir. Klasik Yayınları, 2012.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid. Tehâfüt el-Felâsife.Çev. Bekir Karlığa. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyn. el-İntisar.thk. Nyberg H.S. Beyrut:Evraku’ş-Şarkiya, 1993.
• Heidegger, Martin. Nietzsche’nin Tanrı Oldü Sözü ve Dünya Resimleri Çağı, çev. Levent Özşar. Bursa: Asa Yayınevi, 2001.
• İbn Fûrek, Ebu Bekir Muhammed İbn Hasan. Kitâbu’l-Hudûd fi’l-usûl.nşr. Muhammed Süleymânî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1999.
• İbn Haldun, Abdurrahman. Mukaddime.Çev. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 2009.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velid. el-Keşf an menâhici’l-edille fî akâ’idi’l-mille. thk. M. Âbid el-Câbirî. Beyrut: Merkezu Dirasâti’l-Vahdeti’l-Arabiyya, 1998.
• İbn Sinâ. en-Necât.thk. Macîd Fahrî. Beyrut: Dâru’l-âfâk el-Cedide, 1982.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. İşâretler ve Tembihler.Çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbnu’l Melâhimî, Rüknüddîn Mahmud. Kitabu’l-mutemed fi usuli’d-din. nşr. Wilferd Madelung – Martin Mc Dermont. London: y.y., 1991.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen Abdulcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Esedâbâdî. Şerhu’l-Usûli’l-hamse.thk. Abdülkerim Osman. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 1996.
• Khan, Nasir. Perceptions of Islam in the Christendoms: A historical survey. Solum Publishers, 2006.
• Kılıç, Muhammet Fatih. İbn Sînâ’nın Sebeplik Teorisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Köksal, Emre. “İlk Dönem Mu’tezile Kelâmında Zât-Sıfat İlişkisi-Sıfat, Mânâ ve Ahvâl Kavramları Üzerinden Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2018), 235-249.
• Macierowski, Edward. “İbn Sînâ’ya Göre Tanrının Bir Mahiyeti Var mıdır? Çev. İlyas Ersoy”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 2/1 (2013), 190-200.
• Mağribî, Ali Abdulfettah el-. el Fırâku’l-Kelâmiyyeti’l-İslamiye Medhal ve Dirâse. Kâhire: Mektebetu’l-Vehbe, 1995.
• Mâturîdî, Ebu Mansur el-. Kitâbu’t-tevhîd.Çev. Bekir Topaloğlu. İsam Yayınları, 2014.
• Mâturîdî, Ebu Mansur el-. Kitâbu’t-Tevhîd.thk. Bekir Topaloğlu- Muhammed Aruçi. Beyrut: Daru Sadr-Mektebetu’l-İrşad, 2010.
• Muhammed Cafer, Şemsu’d-din. Dirâsât fi akîdetu’l- İslamiyye. By.: Dâru’t-t’ârif li’l- Matbuât, 1993.
• Nesefî, Ebu’l-Mûin. Bahru’l- Kelam nşr. Muhammed Sâlih el- Furfûr. Dimeşk: Dâru’l- Furfûr, 2000.
• Nesefî, Ebu’l-Mûin. Tabsiratu’l Edille fi Usuli’d Din.thk.Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün 2 cilt. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Öz, Ruhullah. Tanrı’nın Kimliği. Ankara: İlahîyât Yayınları, 2022.
• Özler, Mevlüt. “Allah’ın zatının mahiyeti ve aklen idrâki meselesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1997), 91-106.
• Palantinga, Alvin. Tanrı’nın Bir Tabiatı Var mı? Çev. Mehmet Sait Reçber. Ankara: Elis Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Porphyrios, Fenikeli. İsagoge Çev. Betül Çotuksöken. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1986.
• Râzî, Fahru’d-din. el-Muhassal, Kelâma Giriş. Çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
• Taftazânî, Ebu’l-Vefâ el-. ’İlmu’l-Kelâm ve badu Muşkiletuhu. Kâhire: Dâru’s-Sekâfe li’n-Neşr ve Tevzî’, ts.
• Taftazânî, Sa’du’d-din. Şerhu’l-Akaid.Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1980.
• Topaloğlu, Bekir. İslâm Kelâmcıları ve Filozoflara Göre Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1987.
• Tortuk, Bilgehan Bengü. “"İbn Sina Düşüncesinde Zorunlu Varlık’ın ‘Bir’ niteliği”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2009), 83-104.
• Türker, Ömer. “Kelam İlminin Metafizikleşme Süreci”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 12/23 (2007), 75-92.
• Türker, Ömer. “Varlık ve Anlam: Bilgi ve Bilinenin Özdeşliği Üzerine”. Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/1 (2014), 35-50.
• Wisnovsky, Robert. “İbn Sînâ’nın Şey’iyye Kavramı Üzerine Notlar. Çev. Arzu Meral.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (2006), 85-118.
• Wisnovsky, Robert. “Sünni Kelamda İbn Sinacı Dönüşümün Bir Yönü. Çev. Arzu Meral.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1 (2004), 149-177.
• Wolfson, Harry Austryn. Philo: Foundations of Religious Philosophy in Judaism Christianity and Islam. 2 Cilt. Cambridge- Massachusetts: Harvard University Press, 1962.
• Yıldız, İbrahim. “Hıristiyanların Hz. İsa’yı İlahlaştırması: Kur’ân’da Bu Yanılgının Nedenleri ve Giderilmesi”. The Journal of Academic Social Science Studies 65 (2018), 305-324.
• Yiğit, Fevzi. “Varlık Mahiyet Ayrımı Bağlamında Molla Sadrâ’nın Sühreverdî Eleştirisi”. Amasya İlahiyat Dergisi 15 (2020), 549-578.