Abdülbâsıt b. Halîl’in el-Vusle fî Mes’eleti’l Kıble Adlı Risâlesinin Neşir, Tahlil ve Tercümesi

Yıl 2024, Sayı: 24, 21 - 43, 20.03.2024

Lutfullah Kerim Bilgin

Öz

Semavî dinlerde ve diğer inanç sistemlerinde bazı ibadetlerin belirli bir istikamete yönelerek yapılacağı bilinmektedir. Bu durum, dünyanın muhtelif yerlerindeki Müslümanları yönelmeleri gereken kıble konusunda araştırma yapmaya sevk etmiştir. Buradan hareketle farklı dönemlerde yaşamış fıkıh âlimleri, bulundukları konuma göre Müslümanların Kâbe’ye hangi taraftan yöneleceğini içeren risâleler yazmıştır. Söz konusu meseleye yönelik risâle yazan âlimlerden biri de fakih, müfessir ve tarihçi Abdülbâsıt b. Halîl’dir. Müellifin el-Vusle fi mes’eleti’l-kıble adını verdiği eser, kıble meselesini ele alan özgün risâlelerden biri olmasına rağmen henüz bir çalışmanın konusu olmamıştır. Bu çalışmada Abdülbâsıt b. Halîl’in el-Vusle fi mes’eleti’l-kıble adlı yazma eserinin üslup, yöntem ve muhteva bakımından tahlili yapılmış; ardından neşir ve tercümesine yer verilmiştir. Söz konusu risâleyi önemli kılan husus diğer risâlelerden farklı olarak Mekke dönemindeyken Hz. Peygamber’in namaz esnasında Kâbe’ye ve Beytülmakdis’e birlikte yöneldiğini hikmetlerine de yer vererek vurgulamasıdır. Bunun yanında Kâbe’nin kıble olarak teşrî‘ sürecini özlü biçimde ortaya koyması, namaz kılarken muhtelif bölgelerde yaşayan Müslümanların Kâbe’ye hangi istikametten yöneleceğine ilişkin bilgiler içermesi ve özellikle kıbleyi tespit edebilmeyi sağlayan bir pusulaya yer vermesi risâleyi önemli kılan diğer faktörlerdir. Ayrıca diğer risâleler gibi Abdülbâsıt b. Halîl’in bu risâlesi de döneminin aktüel tartışma konularına ışık tutan tarihi bir vesika niteliği taşıması açısından dikkate şayandır. Çalışma vasıtasıyla yazma halindeki bu eserin günümüz okuyucusuyla buluşturulmasına katkı sağlanması hedeflenmiştir. Çalışmanın bir diğer amacı, Müslümanların kıble tayininde zorluklar yaşaması halinde işlerini kolaylaştıracak pratik ve işlevsel bilgileri, ilgili risâledeki içeriğe dayanarak muhatapların faydalanabileceği şekilde sunmaktır. Bu çerçevede araştırmanın giriş kısmından sonra müellifin hayatına ve eserlerine yönelik bilgi verilmiş, daha sonra da risâlenin içeriği analiz edilip kaynakları tespit edilmiştir. Çalışma, risâlenin neşir ve tercümesine yer verilerek sonlandırılmıştır. Böylelikle Anadolu coğrafyasında yetişen bir âlimin kıble meselesini nasıl ele aldığı açıklanmış ve risâlenin ilmi değeri ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Namaz, Kıble, Malatî, el-Vusle.

Publishing, Analysis and Translatıon of 'Abd al-Bāsīt b. Khalīl's Treatise Entitled al-Wusla fī Mas'alat al-Qibla

Öz

In Abrahamic religions and other belief systems, it is known that some acts of worship are to be performed in a certain direction. This prompted Muslims in various parts of the world to search for the qibla to which they should turn. From this point of view, scholars of fiqh from different periods wrote treatises on which side Muslims should turn towards the Ka'bah according to their location. One of the scholars who wrote a treatise on this issue was the jurist, commentator and historian 'Abd al-Bāṣīt b. Khalīl. The author's work, al-Wusla fi mas'alat al-qibla, has not yet been the subject of a study, although it is one of the original treatises dealing with the issue of qibla. In this study, the manuscript of 'Abd al-Bāsīt b. Khalīl's al-Wusla fi mas'alat al-qibla has been analyzed in terms of style, method and content, followed by its publication and translation. What makes this treatise important is that, unlike other treatises, it emphasizes the fact that the Prophet turned towards the Ka'bah and Bayt al-Maqdis together during prayer during the Meccan period, including its wisdom. In addition, other factors that make the treatise important are that it succinctly explains the process of establishing the Ka'bah as the qibla in the Shari'ah, includes information on the direction from which Muslims living in various regions should turn to the Ka'bah during prayer, and especially includes a compass that enables them to determine the qibla. In addition, like the other treatises, this treatise of 'Abd al-Bāṣīt b. Khalīl is noteworthy as a historical document that sheds light on the current debates of his time. Through this study, it is aimed to contribute to bringing this work in manuscript form to today's readers. Another aim of the study is to provide practical and functional information that will facilitate Muslims in case they have difficulties in determining the qibla, based on the content of the relevant treatise, in a way that the interlocutors can benefit from. In this framework, after the introduction, information about the author's life and works is given, and then the content of the treatise is analyzed and its sources are identified. The study concludes with the publication and translation of the treatise. In this way, it is explained how a scholar who grew up in Anatolia handled the issue of qibla and the scholarly value of the treatise is revealed.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Prayer, Qibla, Malati, al-Wusla.

Kaynakça

• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Beyrut: Behiyye Matbaası, 1951.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, 1418.
• Bir, Atilla - Kaçar, Mustafa. “Rubu‘ Tahtası”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/179-184. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Bir, Atilla - Kaçar, Mustafa. “Usturlap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/195-198. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. thk. Muhammed Zübeyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tûgu’n-Necât, 1422/2001.
• Burhâneddîn el-Buhârî, Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fî’lfıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Çöklü, Ramazan. “Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin İnsânü’l-‘ayn ve ‘aynü’l-insân İsimli Fıkıh Usûlü Risalesinin Neşir ve Tahlili”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2022).
• Çöllüoğlu, M. Sami. “Memlükler Döneminde Bir Âlim: Abdülbâsıt b. Halil b. Şâhîn el-Malatî (v. 920/1514) ve İhlâs Sûresi Tefsiri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7/1 (2018).
• Çubukcu, Asri. “Halîl b. Şâhin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/328-329. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Gelenbevî, Ebu’l-Feth İsmâ‘il el-. Dekāʾiku’l-beyân fî kıbleti’l-büldân. İstanbul: Matbaâ-i Âmire, 1337.
• Halebî, Garsuddin Halil b. Ahmed en-Nakîb el-. Risâle fi Ma’rifeti’l-Kıble bi-Rub’i’l-Mukantarât. Manisa: Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 470/4.
• Hammûş b. Muhammed el-Kaysî, Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. thk. Şahid el-Buşeyhi. 13 Cilt. Camiatü’ş-Şarika Külliyatü’d-Dirasati’l-Ulya ve’l-Bahsi’l-İlmi, 1429.
• Heysem, Ebû Alî Muhammed b. el-Hasen el-. Risâle fî Semti’l-Kıble. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi, 1714.
• Heysemi, Ebü’l-Hasan Nureddin. Mecmaü’z-zevaid ve menbaü’l-fevaid. thk. Hüsamettin el-Kudsi. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyip. 10 Cilt. Mektebetu Nizar Mustafa el-Baz, 2. Basım, 1419.
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Adl Zeynüddin Kâsım. Risâle fî Mes’ele İştibâhu’l-Kıble min Kitâbi’l-Vikâye. Bursa: Bursa İnebey Kütüphanesi, Haraccı, 635/3.
• İbnü’r-Rif‘a, Ebü’l-Abbâs Necmüddîn Ahmed b. Muhammed b. Alî el-Ensârî. Kifâyetü’n-nebîh fi şerhi’t-Tenbîh. thk. Mecdi Muhammed Sürûr Baslum. 21 Cilt. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-müsennâ, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-mü’ellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-müsennâ – Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halîl b. Şâhin el-. el-Vusle fi mes’eleti’l-kıble. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halîl b. Şâhin el-. Neylü’l-emel fi zeyli’d-Düvel. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1422.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. el-Ezkâru’l-mühimmât fi’l-mevâdi‘a ve’l-evkât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. el-Kavlü’l-cezm fî târîhi’l-enbiyâ üli’l-‘azm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. el-Kavlü’l-hâs fî tefsîri sûreti’l-İhlâs. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. el-Kavlü’l-Me’nûs fî Şerhi’l-Kâmûs. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, 01417.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. el-Kavlü’l-meşhûd fî tercîhi teşehhüdi İbn Mes‘ûd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. el-Mecma‘u’l-müfennen bi’l-mu‘cemi’l mu‘anven. thk. Abdullah Muhammed Kündürî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1432.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. el-Mecmûu’l-büstânu’n-nûrî li Hazreti Mevlânâ es-Sultan el-Gavrî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. el-Menfa‘a fi sırri kevni’l-vudû mahsusen bi hazihi’l- â‘dâi’l-erba‘â. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. en-Nefhâtü’l-fâiha fî tefsîri sûreti’l-Fâtiha. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. er-Ravzâtü’l-mürabba‘a fî sîreti’l-hulefâ el-erba‘a. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. es-Sırru ve’l-hikmetu fî kevni’l-hamsi salavât mahsûsan bi hâzihi’l-evkât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. ez-Zehrü’l-maktûf fî mahârici’l-hurûf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. Gâyetü’s-sûl fî sîreti’r-Resûl. thk. Muhammed Kemaleddin İzzeddin Ali. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. Gâyetü’s-sûl fî sîreti’r-Resûl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. Necmü’ş-şükr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. Nüzhetu’l-elbâb muhtasaru A‘cebi’l-‘ucâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halil el-. Nüzhetü’l-esâtîn fî men veliye mülke Mısr’a mine’s-selâtîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4793.
• Malatî, Abdülbâsıt b. Halîl el-. Nüzhetü’l-esatin fimen veliye Mısr mine’s-selatin. thk. Muhammed Kemâleddin İzzeddin Ali. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1987.
• Mîrim Çelebi, Mahmud b. Muhammed b. Musa Kadızade. Risâle fî Semti’l-Kıble. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Valide Sultan, 00110.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1334.
• Nesefi, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Tefsîrü’n-Nesefî (Medârikü’t-tenzîl ve hakâ’iku’t-te’vîl). thk. Yusuf Ali Büdeyvi. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-kelimi’t-tayyib, 1419.
• Özaydın, Abdülkerim. “Abdülbâsıt el-Malatî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/201-202. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Özen, Şükrü. “Molla Lutfî’nin İdamına Karşı Çıkan Efdalzâde Hamîdüddin Efendi’nin Ahkâmü’z-zındîk Risâlesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 4 (2000).
• Özmen, Kerim - Bedir, Lokman. “Abdülbâsıt b. Halîl b. Şâhin el-Malatî ve ‘ez-Zehru’l-Maktûf fî Mehârici’l-Hurûf’ İsimli Tecvid Risâlesi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/6 (2017).
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmi’ li-ehli’l-karni’t-tâsi’. 6 Cilt. Beyrut: Daru Mektebeti’l-Hayat, t.s.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-marife, 1414.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed es-. ed-Dürrü’l-mensûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l- fikr, ts.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhü’l-ümem ve’l-mülûk. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed b. İsmail. Hâşiye ’alâ Merâkı’l-felâh şerhi Nûri’l-îzâh. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1318.
• Unat, Yavuz. “Kıble (Kıble Tayini)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/369-370. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Unat, Yavuz. “Zîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/397-398. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ünal, Yavuz. “Hadis Verilerine Göre Hz. Peygamber’in İlk Kıblesi: Beyt-i Makdis”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/12-13 (2001).
• Watt, Montgomery. Muhammad at Medina. Great Britain: Oxford at the Clarendon Pres, 1956.
• Yıldırım, Selahattin - Demir, Serkan. “Abdülbasıt el-Malatî ve el-Kavlü’l-Meşhud fi Tercih-i Teşehhüd-i İbn-i Mes’ud Adlı Risâlesi”. Malatyalı İlim ve Fikir İnsanları Sempozyumu. ed. Nusret Akpolat vd. Ankara: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 3. Basım, 1407.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyînü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâik. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1313.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 15. Basım, 2002.