COVID-19 Pandemisinde Göçmenlere Yönelik Sağlık Hizmetleri: Uluslararası Göç Örgütü ve Türkiye Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2-1 - KAYFOR23 Özel Sayısı, 1 - 25, 31.12.2023

Fatmagül Günhar Fatma Neval Genç

Öz

Yerel, bölgesel ve küresel düzeyde belirleyici faktörlerden biri göçtür. Günümüzde küreselleşmeye bağlı olarak yaşam standartlarındaki olumlu veya olumsuz değişimler, salgın hastalıklar, savaş, yabancı düşmanlığı ve siyasi gibi faktörler nedeniyle uluslararası göç hareketliliği artmaktadır. Devletler ve uluslararası kuruluşlar özellikle sınır güvenliği odaklı bir tutum sergileyerek göç dalgasını kontrol altına almaya yönelik politikalar oluşturmaktadırlar. Aynı zamanda sivil toplum kuruluşları göçmenler için sosyoekonomik, sağlık ve eğitim faaliyetleri yürüterek göç yönetiminin şekillenmesinde etkili olmaktadır. Bu çalışma, Uluslararası Göç Örgütü’nün (IOM) 2020-2022 yıllarında COVID-19 pandemisinde uyguladığı göçmen sağlığı politikalarını, Türkiye’nin geçici koruma altındaki Suriyeliler, uluslararası koruma altındakiler ve yabancılara yönelik sağlık politikalarıyla karşılaştırmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın içeriğinde, pandeminin göçmenlerin sağlık hizmetlerine erişimi üzerindeki etkisinin önemi vurgulanmaktadır. Çalışmada, veri toplama ve metin analizi gibi nitel araştırma yöntemleri ve karşılaştırmalı analiz yöntemi kullanılmaktadır. Ayrıca, IOM’in ve Türkiye’nin göçmen sağlığı politikalarının acil sağlık hizmetleri, sağlık eğitimi, hedef kitle, göçmenlerin özel ihtiyaçları ve işbirliği açısından benzerlikler gösterirken; finansman, yasal statü ve koordinasyon açısından farklılıklar olduğu öne sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

COVID-19, Uluslararası Göç Örgütü, Sağlık Politikaları, Türkiye

Kaynakça

• Abadan-Unat, N., (1973), Türkiye’nin Dış Göç Akımı ve Sosyal Hareketlilik, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınevi
• Abadan-Unat, N. (1995). “Turkish Migration To Europe”, Cohen, C., ed., içinde The Cambridge Survey of World Migration, Cambridge: Cambridge University Press, s. 279-284
• Abel, G. ve Sander, N., (2014), “Quantifying Global International Migration Flows”, Science, Global, 343(6178), s. 1520-1522
• Aktel, M. ve Kaygısız, Ü., (2018), “Türkiye’de Göç Yönetimi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 23(2), s. 579-604
• Alagöz, B., ve Demirkıran, Y., (2020), “Irregular Migration, Security, and Politics: Cases From Iran and Turkey”, Ortadoğu Etütleri, 12(1), s. 206-237
• Aydamak, M. Y., (2021), “Göçmen Sağlığı Bağlamında Türkiye’deki Suriyelilere Yönelik Sağlık Politikaları”, Sağlık Yönetimi ve Liderlik Dergisi, (1), s. 36-58
• Baron, H. M., (1971), The Demand for Black Labor: Historical Notes on the Political Economy of Racism, New York: Radical America
• Başak, C., (2011), Mülteciler, Sığınmacılar ve Yasadışı Göçmenler, Ankara: İçişleri Bakanlığı Genel Yayın No:686 BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, (2003). (Erişim Tarihi: 02.05.2023), https://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/tr/content/120-ekonomik-sosyal-ve-kulturelhaklara-iliskin-uluslararas-sozlesme/
• BMMYK Türkiye Temsilciliği, Mültecilerin Hukuki Statüsüne İlişkin Hukuki Sözleşme, (1951). (Erişim Tarihi: 10.05.2023), https://www.multeci.org.tr/wp-content/uploads/2016/12/1951- Cenevre-Sozlesmesi-1.pdf Bozkurt, K., (2018), Avrupa Birliği Politikaları ve Düzenlemeleri Kapsamında Göç Hukuku Mülteci Statüsü ve Sığınma, İstanbul: Legal Yayıncılık
• Budak, F., ve Korkmaz, Ş., (2020), “COVID-19 Pandemi Sürecine Yönelik Genel Bir Değerlendirme: Türkiye Örneği”, Sosyal Araştırmalar ve Yönetim Dergisi, (1), s. 62-79
• Canatan, K., (2020), Toplumsal Değişim Perspektifinden Göç Sosyolojisi. Ankara: Eski Yeni Yayınları
• Castles, S. ve Miller, M. J., (2008), Göçler Çağı: Modern Dünyada Uluslararası Göç Hareketleri, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları
• Cohen, R., (1997), Global Diasporas: An Introduction, London: UCL Press
• Conner, W. (1986), “The Impact Of Homelands Upon Diasporas”, Sheffer, G., ed., içinde Modern Diasporas in International Politics, London: Croom Helm, s. 16–46
• COVID-19 Impact on Refugees in South East Turkey, Danish Refugee Council, (May, 2020), (Erişim Tarihi: 11.09.2023), https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/76662.pdf
• Covid-19 Salgınının Hatay-Şanlıurfa Özelinde Mülteciler Üzerindeki Etki Analizi, Yeryüzü Doktorları Derneği (2020), (Erişim Tarihi: 11.05.2023), https://data2.unhcr.org/en/documents/details/76870
• Çakmak, E. (2015), “Siyah, Yabancı, Göçmen: Afrikalı göçmenlerin İstanbul Deneyimine Dair Bir Okuma”, Körükmez, L. ve Südaş, İ., der., içinde Göçler Ülkesi, İstanbul: Ayrıntı Yayınları
• Çaman, Ö. K. ve Özvarış, Ş. B., (2010), “Uluslararası Göç ve Kadın Sağlığı”, Sağlık ve Toplum, 20(4), s. 3–14
• Çetin, E., (2022), “Türkiye’de Göç Yönetişiminde Uluslararası Göç Örgütü (IOM)’nün Rolü ve Etkisi”, MSGSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2(26), s. 221-241
• Fansa, M., (2021), “Kimim Ben? Göçmen, Sığınmacı, Mülteci, Yabancı, Vatansız ve Geçici Koruma: Türkiye’deki Suriyeliler”, ANTAKİYAT, 4(2), s. 289-306
• Filiz, M. ve Yıldırım, T., (2019), “Evaluation of Health Policies for Migrants in Turkey and The European Union Countries”, Turkish Research Journal of Academic Social Science, 2(1), s. 24–30
• Genç, D. H., (2016), “Göçmenlik, Dil Engeli ve Sağlık Hizmetleri” SD Platform, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, (40), s. 44-47
• Genç, F. N., (2021), Kriz Yönetimi: Covid- 19 Pandemisi, Ankara: Nobel Yayınevi
• Göç Tarihi, Göç İdaresi Başkanlığı, (Erişim Tarihi: 21.05.2023), https://www.goc.gov.tr/goc- Göçmenlerin İstanbul’daki Sağlık Hizmetlerine Erişimlerinin Önündeki Engeller ve Kolaylaştırıcılar, GAR (2020), Saha Raporu, (Erişim Tarihi: 10.09.2023), https://gocarastirmalaridernegi.org/tr/calismalar/arastirmalar/gocmenlerin-istanbul-daki-saglik-hizmetlerine-erisimlerinin-onundeki-engeller-ve-kolaylastiricilar/182-gocmenlerin-istanbul-daki-saglik-hizmetlerine-erisimlerinin-onundeki-engeller-ve-kolaylastiricilar
• Göçmen Sağlığı Çalışma Grubu, HASUDER (2020), (Erişim Tarihi: 10.06.2023), https://hasuder.org.tr/wpcontent/uploads/Gocmen-Sagligi-Calisma-Grubu.pdf
• Gök, G. O., (2016)i “Kimin Güvenliği? Uluslararası Göç-Güvelik İlişkisi ve Uluslararası Örgütlerin Rolü”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (31), s. 65-82
• Güngör, B., (2020), “Türkiye’de Covid-19 Pandemisi Süresince Alınan Önlemlerin Kriz Yönetimi Perspektifinden Değerlendirilmesi”, Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, (4), s. 818-851
• HSGM (2020). (Erişim Tarihi: 08.06.2023), 10https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/bagimliliklamucadeleanasayfa.html?view=article&id=3 000&catid=996 IOM Global Strategic Preparedness and Response Plan (2020) COVID-19
• IOM History. (Erişim Tarihi: 12.05.2023), https://www.iom.int/iom-history
• IOM Migration Health Division (2019). Healthy Migrants in Health Communities.
• IOM Migratin Health (2021). Migration Health 2020 Impact Overview. IOM. Geneva
• IOM Migration Health (2021, May). Migrant Inclusion in COVID-19 Vaccination Campaigns IOM Country Office Review
• IOM Migration Health (2022, March). Migrant Inclusion in COVID-19 Vaccination Deployment, IOM Country Office Review
• IOM Migration Health (2023). Migration Health 2022 Impact Overview. IOM. Geneva
• IOM Strategic Response and Recovery Plan COVID-19, (SRRP- 2021). (Erişim Tarihi: 17.07.2023), https://crisisresponse.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1481/files/uploadedfiles/IOM%20COVID19%20Strategic%20Response%20and%20Recovery%20Plan%20COVID-19.pdf
• IOM Strategic Vision. 2019–2023: Setting a course for IOM. Geneva, (Erişim Tarihi: 17.07.2023), https://governing,odies.iom.int/system/files/en/council/110/C-110-INF-1%20- %20IOM%20Strategic%20Vision.pdf
• IOM, Third Global Consultation on the Health of Refugees and Migrants, 13-15 Haziran 2023, (Erişim Tarihi: 30.06.2023), https://www.iom.int/third-global-consultation-health-refugees-and-migrants
• IOM Türkiye, Göç Yönetimi, (Erişim Tarihi: 09.05.2023), https://turkiye.iom.int/tr/goc-yonetimi
• IOM Türkiye, Göçmen ve Mülteci Destek Faaliyetleri (2022, Temmuz- Eylül). Erişim Tarihi: 12.10.2023), https://turkiye.iom.int/tr/resources/gocmen-ve-multeci-destek-faaliyetleri-temmuz-eylul-2022
• IOM Türkiye Hakkında, (Erişim Tarihi: 11.05.2023), https://turkiye.iom.int/tr/iom-turkiye-hakkinda
• IOM, Who we are, (Erişim Tarihi: 15.05.2023), https://www.iom.int/mission
• Işıkçı, Y., (2017). “Türkiye’de Kamu Politikası Olarak 2000 Yılı Sonrası Uluslararası Göç Yönetiminin Analizi”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 7(13), s. 25-47
• İçduygu, A., Sert, D. ve Karaçay, A. B., (2009), “Türkiye’ye Yönelen Göç ve Sığınma Hareketleri ve Politikaları Üzerine Brifing”, Koç Üniversitesi Göç Araştırmaları Programı, (1)
• İltica ve Göç Araştırmaları Merkezi (İGAMDER), (Erişim Tarihi: 17.09.2023), https://www.igamder.org/TR/covid-19
• İşlek, E., Özatkan, Y., Uslu, M. K. B., Arı, H. O., Çelik, H., ve Yıldırım, H. H., (2021), “Türkiye’de COVID-19 Pandemisi Yönetimi ve Sağlık Politikası Stratejileri”, Türkiye Sağlık Enstitüleri Başkanlığı Dergisi, 4(2), s. 54-65
• Kamu Denetçiliği Kurumu, (2018), Türkiye’deki Suriyeliler Özel Rapor. Ankara: Elma Teknik Basım Matbaacılık
• Kara, M. A., (2023), “Göçmenlerin Sağlık Hizmetine Erişimi ve Sağlık Hakkı: Biyoetik Hangi Konumda”, İş Ahlakı Dergisi, 16(1), s. 47-75
• Karabulut, E. ve Aker, T. (2020). COVID-19 ve Mülteciler. Türkiye Psikiyatri Derneği Ruhsal Travma ve Afet Çalışma Birimi, (Erişim Tarihi: 12.05.2023), https://www.psikiyatri.org.tr/uploadFiles/293202013329-multeciCOVID.pdf
• Keleşmehmet, H., (2018), “Dünyada ve Türkiye’de Göçmen Sağlığı”, The Journal of Turkish Family Physician, 9(4), s. 119–126
• Kirişçi, K., (2003), “The Question of Asylum and illegal Migration in European Union Turkish Relations”, Turkish Studies, 4(1), s. 79-106
• Kirişçi K. ve Erdoğan M. M., Turkey and COVID-19: Don’t forget refugees, (Erişim Tarihi: 18.09.2023), https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2020/04/20/turkey-and-covid-19-dontforget-refugees/
• Korona Sürecinde Göçmenler ve ile İlgili Durum, Halk Sağlığı Uzmanları Derneği (HASUDER) (15 Nisan 2020), (Erişim Tarihi: 18.09.2023), https://korona.hasuder.org.tr/pandemi-surecinde-gocmenler-ve-multecilerle-ilgili-durum/
• Küçük, A., (2020), “Türkiye’de Göç ve Sağlık Politikaları Analizi: “Sıhhat Projesi” Örneği”, Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 20(47), s. 473-496
• Küçük, M. N., (2021), “Göç-Güvenlik Bağlantısını Yeniden Düşünmek: Eleştirel Güvenlik Yaklaşımları, Özgürleşme ve Türkiye’deki Suriyeli Mülteciler”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, 18(69), s. 3-28
• Leaud, A., (1994), Uluslararası Af Örgütü, (A. Çetiner, Çev.), İstanbul: İletişim
• Leitner, H., (1995), “International Migration and The Politics of Admission and Exclusion in Postwar Europe”, Political Geography, 14(3), s. 259–78
• Mackreath, H., (2018), UndocumentedMigrant Access to Healthcare in İstanbul: Differential Inclusion and Regimes of Citizenship, Gender and Racialization, İstanbul: İstanbul Politika Merkezi
• Mardin, F. D. (2017). Right to Health and Access to Health Services for Syrian Refugees in Turkey. MiReKoc Policy Brief Series, (Erişim Tarihi: 18.08.2023), https://mirekoc.ku.edu.tr/wpcontent/uploads/2016/11/PB_Right-to-Health.pdf
• Mardin, D., Özvarış, Ş. B., Sakarya, S., Kayı, İ., Gürsoy, G., Yukarıkır, N. ve Başpınar, A., (2020), “COVID-19 Sürecinde Türkiye’de Göçmen ve Mültecilerin Durumu”, Sağlık ve Toplum, 30 (Özel Sayı), s. 112-118
• Mardin, D., (2020), “Göçmenlere Yönelik Sağlık Politikaları ve Geçicilik”, Saha-Yurttaşlık Derneği, s. 67-73
• Marshall, T., (2018), Coğrafya Mahkumları, (M. Doğruer, Çev.), İstanbul: Epsilon Yayınevi
• Migration Data Portal, Migration and Health, (6 Nisan 2023), (Erişim Tarihi: 06.07.2023), https://www.migrationdataportal.org/themes/migration-and-health#covid-19
• Mülteciler Derneği, Geçici Koruma Kapsamında Sağlık Hizmetleri, (27 Mart 2020), (Erişim Tarihi: 18.05.2023), https://multeciler.org.tr/gecici-koruma-kapsaminda-saglik-hizmetleri/#:~:text=Kimli%C4%9Fi%20bulunmayan%20bireyler%2C%20acil%20sa%C4%9Fl%C4%B1k,faydalanabilmek%20i%C3%A7in%20kimlik%20belgesi%20aran%C4%B1r.
• Mültecilerle İlgili Durum, (15 Nisan 2020), (Erişim Tarihi: 08.09.2023), https://korona.hasuder.org.tr/pandemi-surecinde-gocmenler-ve-multecilerle-ilgili-durum/
• Nasif, E., (2022), COVID-19 Pandemisi Sırasında Bir Göçmen Sağlığı Merkezine Başvuran 0-6 Yaş Grubu Çocukların Sağlık Sorunlarının OMAHA Sistemi ile Belirlenmesi, İstanbul Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
• Naz, Y., (2015), Türkiye’nin Uluslararası Göç Politikası ve Uluslararası Göçün Türkiye’deki Güncel Sorunları, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta
• Önder, N., (2019), “Türkiye’de Geçici Koruma Altındaki Suriyelilere Yönelik Sağlık Politikalarının Analizi”, Göç Araştırmaları Dergisi, 5(1), s. 110-165
• Özcan, N. A., (2016), “Sığınmacıların Ruh Hali. SD Platform”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, (40), s. 32-33
• Özden, Y. ve Hamurcu, A., (2019), “Uluslararası Göç Yönetişimi ve Türkiye”, ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi 13. Uluslararası Kamu Yönetimi Sempozyumu Bildirileri Özel Sayısı, s. 447-455
• Öztürk, N. Ö., (2016), “1951 Tarihli Mültecilerin Hukuki Statüsüne İlişkin Sözleşme Çerçevesinde Mülteci Statüsünün Sona Ermesine Yönelik Ölçütlerin İncelenmesi ve Türk Hukuku Üzerindeki Yansımalarının Değerlendirilmesi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 65(2), s. 393-448
• Özvarış, B. Ş., Kayı, İ., Mardin, D., Sakarya, S., Ekzayez, A., Meagher, K., ve Patel, P., (2020), “COVID-19 Barriers and Response Strategies for Refugees and Undocumented Migrants in Turkey”, Journal of Migration and Health, 100012, s. 1-25
• Pernitez-Agan, S., Bautista, M. A., Lopez, J., Sampson, M., ve Wickramage, K., (2020). Bibliometric Analysis of COVID-19 in the Context of Migration Health: A Study Protocol. MedRxiv.
• Resmî Gazete (RG), 9/04/2020, Sosyal Güvenlik Kurumu Sağlık Uygulama Tebliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Tebliğ, 31094, (Erişim Tarihi: 17.09.2023), https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/04/20200409-7.htm
• Resmî Gazete (RG). 13/04/2020 tarihli ve 2399 Sayılı Cumhurbaşkanı Kararının Eki, (Erişim Tarihi: 12.07.2023), https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/04/20200414-16.pdf
• Rhodes, H. (2009), “Dedicated Primary Care Service for Asylum Seekers in Leicester”, Fernandes, A. A. ve Pereira-Miguel, J., der., içinde Health and Migration in the EU: Better Health for All in an Inclusice Society içinde, Lizbon: Instituto Nacional de Saude Doutor Ricardo Jorge, s. 204-207
• Sandıklı, A., ve Kaya, E., (2013), “Barış Kavramına Teorik Yaklaşımlar ve Küresel Yönetişim”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi, 12(23), s. 59-79
• SGDD Göç Akademisi (2020). COVID-19 Salgınının Türkiye’de Mülteciler Üzerindeki Etkilerinin Sektörel Analizi Raporu, (Erişim Tarihi: 22.07.2023)
• Sezen, İ., Turan, M. ve Kaya, A. A., (2018), “Türkiye’deki Suriyeli Misafirler ve İlişkilendirilen Bulaşıcı Hastalıklar”, Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 7(4), s. 119–127
• Şengün, H., ve Emeç, B., (2022), “Covid-19 Küresel Salgınının (Pandemi) Türkiye’nin Göç Yönetimine Etkisi”, İDEALKENT, 13(37), s. 2083-2107
• Şenoğlu, R., (2020), Geçici Koruma Statüsündeki Suriyelilerin Kamu Hizmetlerinden Yararlandırılması: Eğitim ve Sağlık Hizmetlerinde Yaşanan Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Analiz Raporu (5), İstanbul: İLKE İlim Kültür Eğitim Vakfı.
• Taşkın, D., (2014), “Uluslararası Göç Sorunu Perspektifinde Türkiye”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(1), s. 175-201
• T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığı, Göç Tarihi, (Erişim Tarihi: 26.11.2023), https://www.goc.gov.tr/goc-
• T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığı, Düzensiz Göç, (Erişim Tarihi: 26.11.2023), https://www.goc.gov.tr/duzensiz-goc-istatistikler
• T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığı, Geçici Koruma, (Erişim Tarihi: 26.11.2023), https://www.goc.gov.tr/gecici-koruma5638
• T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığı, Şartlı Mülteci, (Erişim Tarihi: 26.11.2023), https://www.goc.gov.tr/sartli-multeci#:~:text=Buna%20g%C3%B6re%20%C5%9Fartl%C4%B1%20m%C3%BClteci%3B%20Avrupa,uluslararas%C4%B1%20koruma%20talebinde%20bulunan%20ki%C5%9Fidir.
• T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığı, Uluslararası Koruma, (Erişim Tarihi: 15.08.2023), https://www.goc.gov.tr/uluslararasi-koruma-istatistikler
• The Association for Solidarity with Asylum Seekers and Migrants (SGDD-ASAM), (Erişim Tarihi: 22.09.2023), covid19.sgdd.org.tr
• T.C. Resmî Gazete, (2014), Geçici Koruma Yönetmeliği, Ankara
• T.C. Sağlık Bakanlığı COVID-19 Bilgilendirme Platformu (2020), Pandemi, (Erişim Tarihi: 30.05.2023), https://covid19.saglik.gov.tr/TR-66494/pandemi.html
• Turhan, S., Gürsoy, S., ve Karakullukçu, S., (2021), “Türkiye’de Göçmenlere Sunulan Sağlık Hizmetleri İçin Yürütülen İletişim Çalışmaları”, Turkish Journal of Public Health, 19(3), s. 286-294
• Türkiye’de Mültecilerle Çalışan Bazı Sivil Toplum Kuruluşları ve Dernekler, (18 Eylül 2018), (Erişim Tarihi: 20.06.2023), https://ogrenmetasarimlari.com/turkiyede-multecilerle-calisan-bazi-sivil-toplum-kuruluslari-ve-dernekler/
• Türkiye’deki Suriyeli Sayısı, Mülteciler Derneği (2023, Nisan), (Erişim Tarihi: 22.05.2023), https://multeciler.org.tr/turkiyedeki-suriyeli-sayisi/
• Türk Dil Kurumu (TDK), Türkçe Sözlük, Ankara (2005), (Erişim Tarihi: 20.05.2023), https://sozluk.gov.tr/ Uluslararası İşgücü Genel Müdürlüğü, Uluslararası Koruma Çeşitleri, (Erişim Tarihi: 18.08.2023), https://www.csgb.gov.tr/uigm/yabanci-statuleri/uluslararasi-koruma-saglanan-yabancilar/
• Uluslararası İşgücü Genel Müdürlüğü, (Erişim Tarihi: 18.08.2023), https://www.csgb.gov.tr/uigm/yabanci-statuleri/gecici-koruma-saglanan-yabancilar/
• UN Network on Migration (2020), Healthy Migrants in Healthy Communities. (Erişim Tarihi: 02.06.2023), https://migrationnetwork.un.org/resources/healthy-migrants-healthy-communities
• UN Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2020), International Migration 2020 Highlights, (Erişim Tarihi: 13.05.2023), https://www.un.org/development/desa/pd/sites/www.un.org.development.desa.pd/files/ undesa_pd_2020_international_migration_highlights.pdf
• Weiner, M. ve Rainer, M., (1997), “Migrants, Refugees and Foreign Policy: Prevention and Intervention Strategies”, Third World Quarterly, 18(1), s. 25-27
• WHO, Coronavirus (COVID-19) Dashboard, (Erişim Tarihi: 25.05.2023), https://covid19.who.int/
• WHO, Coronavirus Disease (COVID-19) Pandemic, (Erişim Tarihi: 15.05.2023), https://www.who.int/europe/emergencies/situations/covid-19
• WHO, International Migration, Health & Human Rights, Health & Human Rights Publication Series Issue No.4, 2003.
• WHO, Methods for Estimating the Excess Mortality Associated with the COVID-19 Pandemic World Health Organisation (2023), (Erişim Tarihi: 05.04.2023), https://www.who.int/publications/m/item/methods-for-estimating-the-excessmortality-associatedwith-the-covid-19-pandemic
• Williams, E., (1944), Capitalism and Slavery, London: Andre Deutsch
• Worldometer, (Erişim Tarihi: 26.11.2023), https://www.worldometers.info/coronavirus/
• Worldometer, (Erişim Tarihi: 26.11.2023), https://www.worldometers.info/coronavirus/country/turkey/
• Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK), (Aralık 2013), T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü Yayınları, Yayın No: 3, Kanun- T.C. Resmî Gazete, Ankara
• Yasin, Y. (2016), “Sağlık Hizmeti Veren Sivil Toplum Kuruluşları ve Sığınmacılar”, Ergin, I., haz., içinde Savaş, Göç ve Sağlık, Ankara: Türk Tabipleri Birliği Yayınları, s. 95-102
• Yıldırım, H. H. ve Yıldırım, T., (2011), Avrupa Birliği Sağlık Politikaları ve Türkiye, Ankara: İmaj Yayıncılık
• Yılmaz, A., (2014), “Uluslararası Göç: Çeşitleri, Nedenleri ve Etkileri”, Turkish Studies, 9(2), s. 1685-1705
• Yılmaz, F. K. ve Ergül, S., (2021), “Sağlık Politikası Analizi: Göçmen Sağlığı Kapsamında Suriyeli Sığınmacılar”, Sağlık ve Sosyal Refah Araştırmaları Dergisi, 3(2), s. 119-128
• Yılmaz, F. K. ve Türkoğlu, M. C., (2022), Göçmen Sağlığı: Yönetsel Bakış Açısıyla Türkiye’deki Suriyeli Sığınmacılar. Ankara: Akademisyen Kitabevi