Van’da Nazar İnancı ve Bu İnanca Bağlı Anlatılar

Yıl 2023, Sayı: 13, 564 - 584, 31.12.2023

Derya Şevli

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1385068

Öz

Halk arasında ve günlük yaşamda yadsınamaz bir yeri bulunan nazar, kötü bakışın ortaya çıkarmış olduğu birtakım olumsuzluklardır. Göz ve bakış anlamları olan nazar, insana, hayvana, bitkiye veya cansız varlıklara değebilmektedir. Bu durum din, ırk, coğrafya fark etmeksizin hemen hemen bütün toplumlarda kabul görmekte ve yaşanabilmektedir. Bu kültürel olgu, genellikle kötü niyetli, renkli gözlü kimselerin muhataplarına karşı duydukları kıskançlık, haset, çekememezlik gibi olumsuz duygular sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bu durumdan korunmak ve etkisinden kurtulmak amacıyla da birtakım dinî ve sihri sağaltım pratiklerine başvurulmaktadır. Bunları gerçekleştirecek olan kimseler ise geçmiş dönemlerde kam, şaman, baksı olarak bilinen ancak günümüzde ocaklı, halk hekimi gibi isimlerle anılan özel kimselerdir. Bu çalışmada, Van halkının nazara olan inancına, nazar değmesinden korunma yollarına ve nazar değmesi sonucunda oluşan olumsuz durumlardan kurtulmak için yapılan uygulamalara yer verilmiştir. Ayrıca halk arasında, bu inanç etrafında oluşup anlatılan çeşitli anlatılara da yer verilerek değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışmada, verilerin toplanması amacıyla 2020 ve 2022 yılları arasında saha çalışması yöntemi uygulanmıştır. Görüşme ve mülakat teknikleriyle kaynak kişilerden konuyla ilgili bilgiler alınmıştır. Bu veriler ve yazılı kaynakların da desteğiyle Van ilindeki nazar inancı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Van halkı, başına gelen birçok olumsuz durumu nazarla ilişkilendirmektedir. Korunmak için yapılan pratik ve uygulamalar incelendiğinde ise birtakım dinsel ve büyüsel uygulamaların olduğu, bazen bunların iç içe geçtiği ve bazılarının halkın hafızasında birer anlatıya dönüştüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Nazar, halk inanışları, ritüel, anlatı, Van.

Belief in the Evil Eye in Van and Related Narratives

Öz

The evil eye, which has an undeniable place in folk culture and daily life, refers to a set of problems caused by an evil gaze. The word for the evil eye in Turkish, nazar, originally means ‘eye’ or ‘gaze’. According to these beliefs, the evil eye can harm people, animals, plants, or inanimate objects. These beliefs gain acceptance and are considered to indicate events that happen in almost all societies regardless of religion, race or geography. This cultural phenomenon is believed to occur as a consequence of negative emotions such as jealousy, envy, and grudges felt by individuals, who usually have evil intentions and colorful eyes, toward their victim. To protect themselves against such consequences, believers of this phenomenon resort to a set of religious and magical ‘cures’. People who perform these cures or rituals are specific people who used to be called shaman or bakshy in the past and are known as ocaklı or folk physician today. This study presents information on the belief in the evil eye by people living in the province of Van in Turkey, the ways they use to protect themselves from the evil eye, and the practices they perform to cure themselves or others after their exposure to unfavorable events caused by the evil eye. Various narratives that have been formed and distributed around this belief among the people are also included and discussed. In the study, field study method was applied between 2020 and 2022 to collect data. Information about the examined phenomenon is obtained from individuals as sources in interviews and meetings. It is aimed to present the current state of the belief in the evil eye in Van with the support of this information and written sources. The people of Van associate most of the negativities that happen to them with the evil eye. When the practices and applications for protection are examined, it has been determined that there are some religious and magical practices, sometimes they are intertwined and some of them turn into a narrative in the people’s memory.

Anahtar Kelimeler

Evil eye, folk beliefs, ritual, narrative, Van.

Kaynakça

• Acıpayamlı, O. (1962). Anadolu’da Nazar ile İlgili Bazı Adet ve İnanmalar. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 20 (1-2), 1-40.
• Acıpayamlı, O. (1978a). Acıpayam’da Halk Hekimliği. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 11, 11-16.
• Acıpayamlı, O. (1978b). Halkbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akalın, Ş. H. (1993). Üzerlik. II. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, 20-22 Kasım 1991 Adana, Bildiriler, Çukurova Üniversitesi Basımevi, Adana, 247-260.
• Alay, O. (2019). Bingöl ve Tunceli Yöresinde Yaşayan Şafii ve Alevilerde Nazar ve Uğurla İlgili İnanış ve Uygulamalar. Folklor/Edebiyat , 25(98), 327-338.
• Araz, R. (1995). Harput’ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Artun, E. (2005). Türk Halk Bilimi. İstanbul. Kitabevi Yayınları.
• Bayat, F. (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp Tarihi. İstanbul: Üçer Matbaacılık.
• Boratav, P. N. (2000). Halk Edebiyatı Dersler (yay. haz. M. Sabri Koz). İstanbul: Tarih Vakfı Yayını.
• Boratav, P. N. (2013). 100 Soruda Türk Folkloru. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Bozkurt, F. (2005). Toplumsal Boyutlarıyla Alevilik. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Çıblak, N. (2004). Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, (15), 103-125.
• Çobanoğlu, Ö. (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ekici, M. ve Fedakar, P. (2014). Gelenek, Aktarma, Dönüşüm ve Kültür Endüstrisi Bağlamında Nazar ve Nazar Boncuğu. Milli Folklor, 26(101), 40-50.
• Ergun, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: AKM Yayınları.
• Frazer, S. J. G. (2004a). Altın Dal-Büyü ve Din Üzerine Bir Çalışma (Çev. M. H. Doğan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Goody, J. (2017). Mit, Ritüel ve Söz. İstanbul: Küre Yayınları.
• Hufford, D, J. (2007). Halk Hekimleri. (Çev. M. Sever). Millî Folklor, 19(73), 73-80.
• İnan, A. (1952). Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(4), 19-30.
• İnan, A. (1963). Nazarlıklar. Türk Folklor Araştırmaları, 8(169), 3138.
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İslam Ansiklopedisi (1998). C. 18, İstanbul: Diyanet Yayınları.
• Kalafat, Y. (2010). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kaşgarlı Mahmud. (1992). Divanü Lûgat-it-Türk, C. I-II (Çev. Besim Atalay), 3.b., Ankara: TDK Yayınları.
• Kızıldağ, H. ve Kızıldağ F. (2018). Şaman’dan Ocaklı’ya Nazar Tedavi Geleneği, Asos Journal: The Journal of Academic Social Science, VI(73), 287-294.
• Koşay, H. Z., (1956). Etnoğrafya Müzesindeki Nazarlık, Muska ve Hamailler, Türk Etnoğrafya Dergisi, 52, 86-90. Önay, Y. (2003). Van’da Yatır Kültüne Dayalı Halk Hekimliği. Folklor/Edebiyat, 9(39), 281-286.
• Örnek, S. V. (2016). Türk Halkbilimi. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Örnek, S. V. (1981). Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Bâtıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Örnek, Sedat Veyis. (1995). 100 Soruda İlkellerde Din Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, C. III, XI. (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünalan, Ö. (2023). Alanya Yörüklerinde Nazara Dair İnanışlar ve Buna Bağlı Uygulamalar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 12(1), 137-155.
• Wing Önder, S. (2011). Bizim Burada Mikrop Olmaz Bir Karadeniz Köyünde Tedavi ve Şifa Usulleri. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Yoder, D. (1975). Halk Tıbbı. (Çev. S. Yoğurtçuoğlu, A. Gülüm). Folklora Doğru içinde (23-31 ss.). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Folklor Kulübü (43).
• Yoder, D. (2009). Halk Tıbbı ve Modern Tıp. (Çev. S. Yoğurtçuoğlu, A. Gülüm). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-3 içinde (391-397 ss.). Ankara: Geleneksel Yayıncılık.