Ahmet Han Çeşmesi’nin Sanat Tarihi Disiplini Bakımından Analizi

Yıl 2024, Sayı: 15, 1209 - 1226, 28.04.2024

Lale Yıldır

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1420278

Öz

İslam ve Türk kültüründe suyun kutsiyetini en güzel şekilde ifade eden çeşmeler, medeniyetin önemli göstergelerinden sayılan estetik birer anıt niteliğindedir. Bilgilendirici kitabelerinin yanı sıra; taş tezyinatlarındaki motif ve kompozisyonlarıyla çeşmeler yapıldıkları dönemin beğeni ve üslup özelliklerine tanıklık eden somut kültürel mirastır. Bu motifler İslamiyet öncesi ve sonrası Türk düşünce ve inanışına dair sembolik ifadeler de taşımaktadır.
Hamidiye çeşmelerinden Ahmet Han Çeşmesi; büyük boyutlu ve mermerden, tek yüzlü bir duvar çeşmesidir ve İstanbul’un en önemli yeşil alanlarından Gülhane Parkı’nın Soğukçeşme’ye açılan kapıları arasındadır. Sultan I. Ahmet tarafından (H. 1014/M. 1605) tarihinde yaptırılıp II. Abdülhamit’in (H. 1307/M. 1889)’da baştan aşağı yenilettirdiği çeşmenin kitabeleri yerindedir; ancak tuğraları kazınmıştır. Dikey eksende üç bölümden ibaret çeşmenin geniş enli orta kısmındaki alınlık; iki kitabesinin arasındaki bölüm ve dilimli nişinin üçgen köşeliklerinde ise ağırlıklı olarak stilize bitkisel motiflerden ve rumili bir bordürden oluşan beş farklı tasarımı kabartma tekniğiyle mermer yüzeyine işlenmiştir. Çeşmenin sağ ve solundaki simetrik dar alanlarda yukarıda, nişlerin üst kısmında, madalyonların çevresi ve taç kısmındaki bezemeler ile aşağıda maşrapa koymak için tasarlanmış yarım daire şeklindeki sekilerin alt kısmında da birbirinden farklı stilize bitkisel motifler görülmektedir. Ahmet Han Çeşmesi’ndeki bu tasarımlara ait motif ve kompozisyonlar bahsi geçen her bölüm fotoğraflanmış ve ayrı paftalar halinde çizilip bir araya getirilerek çeşmenin çizimi yapılmıştır. Çeşmenin mimari özellikleri, kitabeleri, kazınmış tuğraları ve bezemeleri yapıldığı ve onarım gördüğü dönemin ayırt edici beğeni ve üslup özellikleri göz önünde bulundurularak, üzerindeki motifler su sembolizmi yönünden de değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hamidiye çeşmesi, bitkisel motifler, kitabe, su sembolizmi.

Analysis of Ahmet Han Fountain in Terms of Art History

Öz

Fountains in Islamic and Turkish culture are aesthetic monuments and important indicators of civilisation. Fountains with their motifs and compositions in stone ornaments are a cultural heritage and testifies of the period in which they were built. Fountain motifs on stone are symbols in Turkish and Islamic philosophy.
Ahmet Han Fountain, one of the Hamidiye fountains, is a large-sized, marble, single-sided wall fountain designed in XVII. century. It is between gates opening to Soğukçeşme in Gülhane Park, one of the most important green areas of Istanbul. The fountain was built by Sultan Ahmet I (H. 1014/M. 1605) and renovated from Abdülhamit II (H. 1307/M. 1889); both inscriptions are still in place, but the tughras have been engraved. The fountain consists of three sections on the vertical axis; the pediment, the section between the two inscriptions and the triangular corners of the sliced niche have five different designs of stylised floral motifs and a rumi border carved on the marble surface in relief technique. In the symmetrical and narrow areas on the left and right sides of the fountain, different stylised floral motifs can be seen on the upper part of the niches and around the medallions. The motifs and compositions belonging to these designs at the Ahmet Han Fountain were drawn on separate sheets for each section mentioned above and the fountain was drawn together. Architectural structure destroyed tughras inscriptions and ornamentations of the fountain has been evaluated in terms of water symbolism and stylistic characteristics of the period.

Anahtar Kelimeler

Hamidiye fountain, floral motifs, inscription, symbols of water.

Kaynakça

• Akar, A. ve Keskiner, C. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif. İstanbul: Tercüman Kültür ve Sanat Yayınları 2.
• Aktaş, U. (2011). İstanbul’un 100 Bahçesi. İstanbul: İBB Kültür AŞ Yayınları.
• Alparslan, A. (2002). Kitâbe. TDV İslam Ansiklopedisi (C.26, s.76-81). Ankara: TDV Yayınları.
• Atasoy, N. (1971). Tüklerde Çiçek Sevgisi ve Sanatı. Türkiyemiz, 3, 35-39.
• Ayvazoğlu, B. (2005). Güller Kitabı Türk Çiçek Kültürü Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2011). Çeşme. Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük (C. 3, s. 569). İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Baytop, T. ve Kurnaz, C. (2003). Lale. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 27, s. 79-81). Ankara: TDV Yayınları.
• Biçici, K. H. (2004). Manisa Gördes’te Bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Buladı, K. (2004). Kur’an’da Sosyal Dayanışma. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• Cilacı, O. (1995). İlahi Dinlerde Cennet İnancı Mukayeseli Bir Araştırma. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Çeçen, K. (1997). Hamidiye Suyu. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 15, s. 469-471). İstanbul: TDV Yayınları.
• Çelebioğlu, A. (2016). Klasik Türk Şiirinde Menekşe. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 37, 161-182.
• Çetin, O. (2013). İnsan Toplumunda Değerler ve Tezahürleri: Çeşme, Sebil, Hamam, Darüşşifa, Tâbhane. Hece Aylık Edebiyat Dergisi (İslâm Medeniyeti), 198/199/200, 217-232.
• Demiriz, Y. (1986). Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslupta Çiçekler. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Demiriz, Y. (2019). Osmanlı Kitap Sanatında Doğal Çiçekler (ed. Arzu Akkaya). İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
• Derman, M. U. (2012). Tuğra. TDV İslam Ansiklopedisi (C.41, s.336-339). İstanbul: TDV Yayınları.
• Dewight, G. H. (1915). Constantinopel: Old and New. New York: New York Schribner’s.
• Dikmen, M. (2023). Klâsik Türk Şiirinde Buhurumeryeme Dair. Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 15, 32-51.
• Duran, G. (2018). Osmanlı Tezhip Sanatında Natüralist Çiçekler. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31, 177-199.
• Egemen, A. (1993). İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri. İstanbul: Arıtan Yayınevi.
• Eliade, M. (2005). Dinler Tarihi (ed. İkbal Vurucu, çev. Mustafa Ünal). Konya: Serhat Kitabevi.
• Eliade, M. (2017). Dinler Tarihine Giriş (çev. Lale Arslan Özcan). İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• Eliade, M. (2017). İmgeler ve Simgeler (çev. Mehmet Ali Kılıçbay). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Ersoy, N. (2000). Semboller ve Yorumları. İstanbul: Dönence Yayınları.
• Eyice, S. (1989). Alay Köşkü. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 349-350). İstanbul: TDV Yayınları.
• Eyice, S. (1991). Bâb-ı Hümayun. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 361-662). İstanbul: TDV Yayınları.
• Eyice, S. (1993). Çeşme. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 8, s. 277-287). İstanbul: TDV Yayınları.
• Eyice, S. (2001). İstanbul Tarihi Eserler. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 23, s. 243-267). İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Gürkan, S. (2009). Su. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 37, s. 440-442). İstanbul: TDV Yayınları.
• İrepoğlu, S. (2012). Lale Doğada Tarihte Sanatta (ed. Raşit Çavaş). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kanlıçay, S. S. (2010). Barok ve Rokoko Yorumlu 18. Yüzyıl Çeşmelerinde Kompozisyon, Motif ve Terimler. Yüksek Lisans tezi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Kara Pilehvarian, N.-vd. (2000). Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler. İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kara, Ö. (2009). Ebedi Saadet Cennet. Van: Bilge Adamlar.
• Karafakı, Ç. F. ve Çetinkaya, Ç. (2016). Türk Süsleme Sanatında Gül’ün Kullanımı. Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(1), 13-20.
• Karakuş, R. - vd. (2015). İstanbul Tarihi Çeşmeler Külliyatı, C. I (ed. Necdet Ertuğ). İstanbul: İSKİ Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Koçyiğit, F. (2013). Lale Devri İstanbul Çeşmeleri. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi
• Köse, M. ve Meyveci, M. (2016). İstanbul’un 100 Hanım Çeşmesi. İstanbul İBB Kültür AŞ Yayınları.
• Nasr, H. S. (1992). İslâm Sanatı ve Maneviyatı. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ödekan, A. (1992). Kent İçi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme. Semavi Eyice Armağanı İstanbul Yazıları. İstanbul: Türkiye ve Turing Otomobil Kurumu.
• Özcan, T. (2017). Lâlelerin Efendisi. Z Mevsimlik Tematik Dergi, 1, 232-237.
• Özkafa, F. (2010). Türk Su Mimarisi Kitâbelerinde Hat Estetiği. İstem, 15, 193-219.
• Sakaoğlu, N. (2002). Saray-ı Hümayun, Topkapı Sarayı. İstanbul: Denizbank ve Creative.
• Salt, A. (2006). Ansiklopedi Semboller Neo-Spiritüalist Yaklaşımlarla Ezoterik Bilgilerin Işığında, C. I, İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları.
• Sarıdikmen, G. (2017). Mimari Süsleme ve Kitabelerine Göre İstanbul Çeşmelerinin Dönemsel Özellikleri. Z Mevsimlik Tematik Dergi, 2, 210-215.
• Schmimmel, A. (2004). Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri (çev. Ekrem Demirli). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Soyal, H. (2021). Topkapı Sarayı’nda Sur-i Sultani. Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Taşpınar, İ. (2017). Halk İnançlarında Su. Z Mevsimlik Tematik Dergi, 2, 32-39.
• Taymaz, B. (2022). Osmanlı Dönemi İstanbul Sebil ve Çeşme Kitabelerinin Biçim ve İçerik Açısından Değerlendirilmesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Topçu, E. (2017). Suyun Yarenleri Musluklar. Z Mevsimlik Tematik Dergi, 1, 362-365.
• Uğuryol, D. (2020). Hamidiye Suyu Tesislerine Ait Yapıların ve Çeşmelerin Günümüzdeki Durumu ve Koruma Önerileri. Sanat Tarihi Dergisi, 29(2), 425-453.
• Üçer M. ve Üçer K. (2018). İstanbul’un 100 Motifi. İstanbul: İBB Kültür AŞ Yayınları.
• Ünver, S. (1977). Türk Sanatında Çiçekler ve Buketler. Türkiyemiz, 22, 2-3.
• Yıldır, L. (2023). Topkapı Sarayı’ndaki Su Mimarisiyle İlgili Yapıların Taş Tezyinatının Desen ve Sembolizm Yönünden İncelenmesi. Sanatta Yeterlik Tezi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Yılmaz, M. (2013). Lale Devrinde İstanbul. İstanbul: Hükümdar Yayınları.
• Görsel Kaynaklar
• Eski İstanbul Fotoğrafları Arşivi. (1883). “Duvar Çeşmesi Önünde Öğrenciler.” Sébah ve Joaillier Fotoğrafı. https://www.eskiistanbul.net/tag/1883/ [Erişim Tarihi: 21.11.2023]
• http://www.kulturvarliklari.gov.tr/yazdir?6F93C8AADFA85287437699FE092D8DB9 [Erişim Tarihi: 20.11.2023]
• https://www.kulturenvanteri.com/en/yer/sultan-i-ahmet-cesmesi-gulhane/#17.1/41.01533/28.978758 [Erişim Tarihi: 21.11.2023]