Tansuknâme-i İlhânî’nin Eski Anadolu Türkçesine Bilinmeyen Tercümesi

Yıl 2024, Sayı: 15, 576 - 604, 28.04.2024

Fatih Kurtulmuş

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1425401

Öz

Taşlar ve taşlardan yapılan aletler insanlık tarihinin önemli unsurları arasında yer almaktadır. Tarih boyunca insan hayatına yön vermiş, insanlığın gelişmesine ve ilerlemesine yardımcı olmuştur. Tahminen avcı-toplayıcı zamanlarda başlayan kullanımı zaman içerisinde madenlerin ve değerli taşların da keşfedilmesiyle hayatın ayrılmaz birer parçası haline gelmiştir. Tarım aletlerinden barınmaya, ziynet eşyalarından tılsım ve büyü gibi inançlara kadar çok yaygın bir kullanım alanı oluşmuştur. Taşların, insanlar arasında manevi bağlamda önemli rol oynadığı ve farklı kültürlerde çeşitli anlamlar yüklendiği de bilinen bir gerçektir.
Taşların insan hayatının önemli bir parçası haline gelmesiyle konuyla ilgili eser verme geleneği de ortaya çıkmıştır. Zaman içerisinde taş çeşitlerinin artması ve yeni madenlerinde keşfedilmesi ile beraber literatürün doğmasına neden olmuş; farklı kültür ve medeniyet dairelerinde yüzlerce eser yazılmıştır. Antik Yunan döneminde Aristoteles, Theophrastos, Plinius gibi isimler ile başlayan taşlar ile ilgili eser verme geleneği İslam medeniyetinde Kindî, Birûnî, ibn-i Sînâ gibi âlimlerle zirve noktasına ulaşmıştır.
Osmanlı Dönemi’nde Türkçe yazılmış değerli taşlarla ilgili kitaplar arasında Dürr-i Meknûn, Cevher-nâme, Tuhfe-i Muradî, Risâle-i Cevâhir-nâme, Yakutatü’l Mehâzin fi Cevâhiri’l-Meᶜadin, Cevhernâme-i Sultân Murâdî bulunmaktadır. Bu eserlerde genel olarak değerli taşların özellikleri, iyisi ve kötüsü, faydaları ve değerleri konularında bilgiler verilmiştir. Bu makalede Tansuknâme-i İlhânî’nin Eski Anadolu Türkçesine yapılan bilinmeyen bir tercümesi tanıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tansuknâme-i İlhânî tercümesi, Nasîrüddin Tûsî, değerli taşlar, madenler, cevâhirnâme, cevhernâme.

An Unknown Translation of Tansuknâme-i Ilkhani into Old Anatolian Turkish

Öz

Humanity’s interest in rocks dates back to hunter-gatherer periods before the advent of sedentary life. In this period, the weapons used for hunting were generally made of stone materials. With the diversification of the stones used over time and the discovery of minerals in later periods, stones and minerals have been used not only for hunting, but also in many areas such as the production of medicines and pharmaceuticals, household items, ornaments and jewelry, and have continued to exist until today. In this process, stones have been used not only for practical purposes, but also for magic and talismanic purposes, and have been associated with various sacredness by people. In addition, it is known that stones have both beneficial and harmful effects on people morally. It is also a known fact that stones play an important role in the spiritual context among people and are attributed various meanings in different cultures.
Knowledge about geology and mineralogy has developed in various civilizations since ancient times. The tradition that started with names such as Aristotle, Theophrastos and Pliny reached its peak in Islamic civilization with scholars such as Kindî, Birûnî and ibn-i Sînâ.
During the Ottoman period, books on precious stones written in Turkish include Dürr-i Meknûn, Cevher-nâme, Tuhfe-i Muradî, Risâle-i cevâhir-nâme, Yakutatü’l mehâzin fi cevâhiri’l-meᶜadin, Cevhernâme-i Sultân Murâdî. In these works, information about precious stones, their properties, good and bad, benefits and values are given in general. In this article, an unknown translation of Tansuknâme-i İlhânî into Old Anatolian Turkish will be introduced.

Anahtar Kelimeler

Tansuknâme-i İlkhânî translations, Nasîrüddin Tûsî, gemstones and rocks, Jawâhirnâma.

Kaynakça

• Argunşah, M (1999). Tuhfe-i Muradî, İnceleme - Metin - Dizin. Ankara: TDK.
• Caley E.R., Richards, J.F.C (1956). Theophrastus On Stones (Introduction, Greek Text, English Translation and Commentary. Columbus: The Ohio State University.
• Demir, R., Kılıç M. (2003). Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevâhirnâme. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 14(14), 1-64.
• Demirtaş, A. (2009). Yazıcıoğlu Ahmet Bican Dürr-i Meknun (Tıpkı Basım İnceleme – Çevriyazı- Dizin). İstanbul: Akademik Kitaplar.
• İhsanoğlu, E. (1992). Osmanlıların Batı’da Gelişen Bazı Teknolojik Yeniliklerden Etkilenmeleri. E. İhsanoğlu içinde, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi: Yeni Araştırmalar ve Yeni Görüşler (s. 121-139). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• İzgi, C. (2019). Osmanlı Medreselerinde İlim, Riyâzi ve Tabiî İlimler. İstanbul: Küre yayınları.
• Kara, S. (2013). Mecmūᶜatü’ṣ-Ṣanâyi. Doktora Tezi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Karacabey, İ. (1943). Karacabey Mamuresi Vakfiyesi, Eserleri ve Tarihi. İstanbul: İstanbul Nümune Matbaası. Karakaya, E. (2019). Karaca Bey Camii. İslam Ansiklopedisi. EK 2. 1. Fasikül.
• Kutlar, F. S. (2002). Ahmed-i Bîcân’ın Manzum Cevâhir-nâme’si. İnsan Bilimleri Araştırmaları, 7(8), 59-68.
• Kutlar, F. S. (2005). Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-Nâme. Ankara: Öncü Kitap.
• Kutlar Oğuz, F. S. & Murad, S. (2021). Yahyâ bin Muhammed Gaffârî’nin Cevher-nâmesi Yâkûtatü’l-Mehâzin fî Cevâhiri’l-Me’âdin’e, Nüshalarına ve Muhtevasına Dair. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (24), 456-474.
• Kurtulmuş, F. (2020). Taŋsuḳnāme-İ İlhânî (Giriş-Metin-Notlar-Sözlük). Doktora Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
• Murad, S. & Ateş, B. (2018). Muhammed b. Garsü’d-dîn el-Halebî’nin Cevher-nâme’si. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(3), 97-116.
• Murad, S. (2019). Cevher-nâme-i Sultan Muradî (İnceleme- Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: DBY.
• Murad, S (2023). Muhammed b. Garsüddîn el-Halebî- Cevher-nâme [İnceleme-Sadeleştirilmiş Metin-Tıpkıbasım/Çeviriyazılı Metin-Dizin]. İstanbul: DBY.
• Nasr, S. H. (1976). Islamic Science, an Illustrated Study. Kent: World of Islam Festival Publishing.
• Yalazı, Ş. (2018). Mihaliç’ten Karacabey’e. https://www.belgeseltarih.com/ mihalicten-karacabeye, [Erişim tarihi 10.12.2023].