The Use of Future Tense Suffix /-GAy/ as a Participle in Chagatai Turkish

Yıl 2024, Sayı: 15, 711 - 726, 28.04.2024

Sevim Erdem Yıldız

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1429236

Öz

Both describing moving objects and denoting time, participles are forms of verbs that are formed by adding participle suffixes to verb roots. They also have characteristics of nouns. Therefore, participle suffixes act as suffixes that denote form and time. In the course of the historical development of Turkish, it is known that participle suffixes have undergone various changes in terms of form, meaning and function, as well as various phonetic and morphological changes in some roots and suffixes.A participle suffix used at a particular period in history may have fallen out of use or may been replaced by another participle suffix in the succeeding periods. This is quite normal in the development of a language. In this study, the use of –GAy, one of the future tense suffixes in the historical Turkic languages, as a participle in the Chagatai Turkish is investigated. For this purpose, such pre-classical period texts as Mevlânâ Sekkâkî Dîvanı, Lutfî Divanı, Gedayî Dîvânı; classical period texts Hüseyin Baykara Divânı, İlk Divan, Bedâyiʿu’l-Vasaṭ, Fevāyidüʼl-Kiber, Mahbûbü’l-Kulûb, Hâlât-ı Pehlevan Muhammed Risâlesi, Mecalisü’n-Nefa’is, Sedd-i İskenderî, Seb’a-i Seyyâre, Bâbürnâme, Çağatayca Taberî Tarihi, Zafer-nâme-i Emir Temür; and post-classical period texts Şecere-yi Türk ve Şecere-yi Terākime have been examined. Because of the fact that these texts are written in verse, variations in translation are expected. For this reason, it must be noted that the examples that illustrate especially the use of -GAy as a participle are preferred in the present study. First, the concepts of gerundials and participles are elaborated and then, the participles in the Chagatai Turkish are presented. Finally, the examples of -GAy acting as participles in the Chagatai Turkish texts are examined. In conclusion, it was found out that, among its other functions, -GAy functions as participles, in few cases as it may. Thus, it was revealed that -GAy suffix was also used in this function during the Chagatai Turkish period.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, gerundial, participle, participle suffixes, future tense suffix -GAy.

Çağatay Türkçesinde /-GAy/ Gelecek Zaman Ekinin Sıfat-fiil Görevinde Kullanımı Üzerine

Öz

Sıfat-fiiller, fiil kök ve gövdelerine getirilen sıfat-fiil ekleri ile fiil şekilleri olarak hareket hâlindeki nesneleri karşılamakla birlikte zaman anlamını da koruyan, ismin özelliklerini taşıyan fiil şekilleridir. Bu nedenle sıfat-fiil ekleri, fiil çekimlerinde şekil ve zaman ekleri hâlinde geçerler. Türkçenin tarihî gelişim seyri içinde kimi kök ve eklerde çeşitli fonetik ve morfolojik değişimler olduğu gibi şekil, anlam ve işlev bağlamında sıfat-fiil eklerinin de çeşitli değişimlere uğradığı bilinmektedir. Bu, dilin akışındaki doğal bir durumdur. Bu çalışmada ise tarihî Türk lehçelerinde gelecek zaman eklerinden biri olarak kullanılan -GAy ekinin, Çağatay Türkçesinde sıfat-fiil görevindeki kullanımı değerlendirilmiştir. Çalışmamızda klasik öncesi dönem metinlerinden Mevlânâ Sekkâkî Dîvanı, Lutfî Divanı, Gedayî Dîvânı; klasik dönem metinlerinden Hüseyin Baykara Divânı, İlk Divan, Bedâyiʿu’l-Vasaṭ, Fevāyidüʼl-Kiber, Mahbûbü’l-Kulûb, Hâlât-ı Pehlevan Muhammed Risâlesi, Mecalisü’n-Nefa’is, Sedd-i İskenderî, Seb’a-i Seyyâre, Bâbürnâme, Çağatayca Taberî Tarihi, Zafer-nâme-i Emir Temür; klasik sonrası dönem metinlerinden Şecere-yi Türk ve Şecere-yi Terākime taranmıştır. Metinlerin genelde manzum olması sebebiyle çeviride farklılıklar olabileceğinden özellikle -GAy’ın sıfat-fiil fonksiyondaki kullanımını net bir şekilde ortaya koyan örnekleri almayı tercih ettiğimizi belirtmemiz gerekir. İnceleme sırasında çalışmada fiilimsi ve sıfat-fiil kavramları üzerinde durulmuş, ardından Çağatay Türkçesindeki sıfat-fiiller sunulmuştur. Sonrasında ise Çağatay Türkçesi metinlerinde -GAy ekinin sıfat-fiil görevinde bulunduğu örnekler incelenmiştir. Böylelikle Çağatay Türkçesi döneminde -GAy ekinin bu işlevde de kullanılmış olduğu ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, fiilimsi, sıfat-fiil, sıfat-fiil ekleri, -GAy gelecek zaman eki.

Kaynakça

• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bağci, S. (2019). Lutfî Divanı’nın Türkiye Türkçesine Aktarımı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bodrogligeti, András J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa, Languages of the World/Materials 155.
• Eckmann, J. (1962). Çağataycada İsim-Fiiller. TDAY-Belleten, X, 51-60.
• Eckmann, J. (1966). Chagatay Manual. Bloomington: Indiana University Publications Uralic and Altaic Series.
• Eker, Ü. (2022). Çağatay Türkçesi Metinlerinde -GAy Eki ve İşlevleri. 14. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (20-22 Ekim 2022/Alanya) Bildiri Kitabı. Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Yayınları: 1518-1528.
• Eraslan, K. (1979). ʿAlî Şîr Nevâyî, Nesâyimü’l-mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçe’de İsim-Fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2731.
• Eraslan, K. (1977). Alî Şîr Nevâyî’nin ‘Hâlât-ı Pehlevan Muhammed Risâlesi’. Journal of Turkology, 19, 99-164.
• Eraslan, K. (1999). Mevlânâ Sekkâkî Dîvanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2015). Mecâlisü’n-Nefâyis I-II Giriş, Metin, Çeviri ve Notlar. (Farsça Çeviri: A. Naci Tokmak). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem Uçar, F. M. (2015). Gedayî Dîvânı İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İmer, K. – vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, Ö. (1989). Ali Şir Nevāyī Fevāyidüʼl-Kiber (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Kaya, Ö. (1996). ʿĀlī Şīr Nevāyī Fevāyidüʼl-Kiber. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kik, A. (2014). Zafer-nâme-i Emir Temür, Muhammed Ali Bin Derviş Ali-yi Buharî (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mano, E. (1995). Ẓahīr al-Dīn Muḥammad Bābur: Bābur-Nāma (Vaqāyiʿ). Critical Edition Based on Four Chaghatay Texts with Introduction and Notes. Kyoto-Syokado.
• Ölmez, Z. K. (1993). Mahbûbü’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Ölmez, Z. (Haz.). (2003). Şecere-i Türk’e Göre Moğol Boyları. İstanbul: Kebikeç Yayıncılık.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-yi Terākime. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ölmez, Z. (2021). Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-yi Türk (Türk’ün Soyağacı) Metin-Çeviri-Tıpkıbasım. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Özçelik, S. (1986). Ali Şir Nevāyi Mecālisü’n-Nefāyis. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Özdarendeli, N. (2001). Ali Şîr Nevâyî, İlk Divan, İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Özdemir, H. (2015). Çağatayca Taberî Tarihi (Tarih-nâme) (60a-119b) İnceleme-Metin-Dizin. Yüksek Lisans Tezi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Steingass, F. (1892). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London.
• Şen, M. (1993). Bâburname, Giriş-Metin (Kâbil ve Hindistan Bölümleri)-Açıklamalı Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Tekin, T. (2003). Orhun Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Thackston, W. M. (1993). Zahiruddin Muhammed Babur Mirza, Baburnama, Part One: Fergana and Transoxiana, Part Two: Kabul, Part Three: Hindustan, Chagatay Turkish Text with Abdul-Rahim Khankhanan’s Persian Translation. Harvard University.
• Tören, H. (1990). ‘Ali Şîr Nevâyî, Sedd-i İskenderî (Metin- İnceleme-Dizin). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Tören, H. (2001). ‘Alî Şîr Nevâyî, Sedd-i İskenderî (İnceleme-Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tural, G. (1993). ‘Alī Şīr Nevāyī, Seb’a-i Seyyâre (Metin-Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Tural, G. (2015). Emīr Niẓāmu’d-dīn ‘Alī Şė̅r-i Nevāyī, Seb’a-yi Seyyâr [Yedi Gezegen] Giriş-Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkay, K. (1988). Ali Şir Nevâyî Bedâyiʿu’l-Vasaṭ (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük web sitesi: https://sozluk.gov.tr/ Erişim Tarihi: 14.08.2023
• Türk, V. (1990). Mecalisü’n-Nefa’is (Metin-İnceleme) 2 Cilt. Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Yıldırım, T. (2002). Hüseyin Baykara Divanı (Metin-İnceleme-Dizin). Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi.
• Yıldırım, T. (2010). Hüseyin Baykara Divânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: Hat Yayınevi