Âşık Garip Halk Hikayesi’nin Varyantlarının Karşılaştırılması

Yıl 2024, Sayı: 15, 463 - 475, 28.04.2024

Venera Mustafayeva

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1438425

Öz

Geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Ȃşık Garip ve Şahsenem halk hikayesinin Türk dünyası sınırlarını aştığını, Kafkasya’da yaşayan Gürcü, Ermeni ve Kabardin halkları arasında da yaygın olduğunu görmekteyiz. Bu hikâye “Âşık Garip” (Azerbaycan), “Şasenem Garip” (Türmenistan) “Hikâye-i Âşık Karîb”, “Ȃşık Garip ve Şahsenem” (Türkiye), “Şahsenem ve Garip” (Kazan Tatar) gibi adlarla bilinmektedir. “Âşık Garip” hikayesinin hangi tarihte ve nasıl teşekkül ettiği ile ilgili farklı görüşler vardır. Bu görüşler arasında bu hikâyenin bir âşığın hayat hikâyesi olması, diğer bir görüş bir şairin şiirleri üzerine kurgulanmış olması veya eskiden var olan konudan faydalanarak hikayeleştirilmesidir. Hikâyenin teşekkül ettiği yer hakkında iki görüş mevcuttur. Bunlardan birisi hikâyenin menşeinin Azerbaycan olması, diğer görüş destanın menşeinin Türkmenistan olmasıdır. Bu versiyonlar üzerinde yapılan araştırmalardan da anlaşıldığı üzere en çok işlenen versiyonu Türkmen nüshasıdır. Bunun temel sebebi Türkmen versiyonunun eskiye dayanması fikrinin yaygın olmasıdır. Bu nedenle diğer versiyonların sözünü ettiğimiz Türkmen nüshasından türediği iddiası genel kabul görmüştür. Ancak bu iddia ve kabul tetkike muhtaçtır. Çünkü elimizde bundan daha eski tarihlere giden Azerbaycan nüshası mevcuttur. Bu makale Azerbaycan nüshasını diğer nüshalarla karşılaştırmak suretiyle yaygın kanaatin aksine bir iddiayı ortaya koymaktadır. Makalenin temel iddiası Azerbaycan nüshasının diğer nüshalara kaynaklık teşkil ettiği yönündedir.

Anahtar Kelimeler

Folklor, halk hikayesi, Âşık Garip hikayesinin varyantları.

Comparison of Variants of the Folktale of Âşık Garip

Öz

The folk tale of Âşık Garip and Şahsenem, which is spread across a vast geography, transcends the borders of the Turkic world and is also widespread among the Georgian, Armenian, and Kabardin peoples living in the Caucasus. This story is known by various names such as “Âşık Garip” (Azerbaijan), “Şasenem Garip” (Turkmenistan), “Hikâye-i Âşık Karîb”, “Âşık Garip ve Şahsenem” (Turkey), “Şahsenem ve Garip” (Kazan Tatar). There are different views on when and how the story of Âşık Garip originated. Among these views are that the story is the life story of a troubadour, another view is that it is based on the poems of a poet, or that it was fictionalized based on an existing subject. There are two opinions about the origin of the story. One is that the origin of the story is in Azerbaijan, and the other is that the origin of the epic is in Turkmenistan. As understood from the research conducted on these versions, the most processed version is the Turkmen version. The main reason for this is the widespread belief that the Turkmen version dates back to ancient times. Therefore, the claim that the other versions derive from the Turkmen version has been generally accepted. However, this claim and acceptance need to be examined. Because we have Azerbaijani versions dating back to even older times. This article puts forward a claim contrary to the common belief by comparing the Azerbaijani version with other versions. The main claim of the article is that the Azerbaijani version serves as the source for other versions.

Anahtar Kelimeler

Folklore, folk tale, variants of the Âşık Garip story.

Kaynakça

• Azar, B. (2007). Sözlü Kültür Geleneği Açısından Türk Saz Şiiri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(2), 119-133.
• Aldemir, H. (2017). Matbu Halk Hikâyelerinin Varyantlaşmasına Dair Bir Deneme: Âşık Garip Örneği, III. Uluslararası Genç Halkbilimciler Sempozyumu Bildirileri, Hacettepe Üniversitesi Türk Halk Bilimi Bölümü yay. 1-9.
• Atnur, G. (2007). Kazan Tatarlarında “Şahsenem ve Garip” Hikayesi, Millî Folklor, 19(76), 149-156.
• Artun, A. (2009). Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. İstanbul, Kitabevi Yay.
• Alpekin, A. B. (2021). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Araslı, H. (1998). Azerbaycan Edebiyyatı: Tarihi ve Problemleri. Bakı, Genclik.
• Araslı, H. (1955). Edebiyyat. Kadim Dövr ve Orta Esrlar. Orta mektebin VIII sinfi üçün. Bakı: Azerneşr.
• Araslı, H. (1956). XVII-XVIII asr Azerbaycan Edebiyyatı Tarihi. Bakı: ADU Neşriyyatı.
• Boratav, P. (2015), Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Bars, Mehmet Emin. (2023), Âşık Garip ile Şah Senem (İnceleme-Metin). İstanbul: Efe Akademi Yayınları.
• Azerbaycan Folkloru Antologiyası. (1968). II Kitab, Toplayıb Tertib Edeni E. Ahundov Bakı, Azerb. SSR EA neşriyyatı.
• Efendiyev, E. (1998). Gafgaz Arazileri ve Halklarının Tesvirine Dair Materiallar Toplusu GEHTMT ( SMOMPK) / İzahlı Bibliografiya/. Bakı: Gartal.
• Efendiyev, P. (2013). Azerbaycan Şifahi Halk Edebiyyatı. Bakı: Elm ve Tehsil.
• Daşkeviç, İ. (1883). Bılinı ob Alyoşe Popoviçe. Kiev.
• Demir, R. Öztürk. M, (2022). Âşık Garip Hikayesi’nin Yeni Bir Varyantı ve Çözümlemesi, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 5(1), 72-81.
• Halanskiy (Xalanskiy) M. (1883). Yujnoslavyanskie Skazaniya o Koroloviçe Marko v Svyazi s Proizvedeniyami Bılevego Eposa, Russkiy Filologiçeskiy Vestnik 1893, №4, Varşava, 1883, s.110
• Köprülü, M. F (2013). Türk Edebiyatı Tarihi Külliyatı 1. İstanbul: Alfa Yayınları
• Köprülü, M. F. (ty). XVII. yüzyıl Türk Edebiyatı Tarihi Notları.
• Karrıyev, B.A. (1944). Drevnyaya Turkmenskaya Literature, İzvestiya Turkmenskogo Filiala AN SSSR, №1, s 112-127.
• Karrıyev, B.A. (1943). Turkmenskaya Literatura do Velikoy Oktyabrskoy Revalusii, Jurnal Sovetskaya Literatura №1, s. 20-24.
• Karrıyev, B.A, Оrazov A. (1955). Turkmenskaya Literatura, Literaturnaya Ensiklopediya, XI, 1939, 216-217.
• Koroglu, H. (1955). G, Şasenem i Garip Narodnıy Dastan, Kandidatskaya Dissertasiya, İVAN, Moskova.
• Lermantov, M. (1981). Sobr. Soçineniy Собр.сочинений в 4- ht. T. IV. Leningrad: Nauka
• Мuravyev, N. (1822). Puteşestvie v Turkmenyu i Hivu v 1819 i 1820, Moskova, 1822.
• Miller, V. (1891). Kafkazsko Russkie Paralleli, Etnografiçeskoe Obozrenie, №4, s. 110-117.
• Nebiyev, A. (2014). Azerbaycan Halk Edebiyyatı. II kitab. Bakı: Apostroff.
• Nerin, K. Alimca, İ. (1996). Âşık Garip’in Türkmen ve Uygur Varyantları Üzerine. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 1(1), 43-57.
• Oruclu, S. (2007). Azerbaycan Folklorunun Rus Dilinə Tercümesi Probleminin Özünemehsusluğu. Bakı: Seda.
• Türkmen, F. (1996). Âşık Garip Hikâyesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma. Ankara: Baylan Matbaası.
• Türkmen, F. (1995). Âşık Garip Hikâyesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma. Ankara: Akçağ Yay.
• Türkmen, F. (2018). Âşık Garip Hikâyesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tolstoy İ. İ, (1934). Vozvraşenie Muja v Odissee i v Russkoy Skazke , Sbornik Statey Posvyaşennık к Pyatidesyatiletiyu , Nauçno- Obşestvennoy Deyatelsnosti S. F. Oldenburga, Leningrad, İzd. АN SSR. Tehmasip, M. H, (1972). Azerbaycan Halk Dastanları ( orta asrlar ). Bakı: Elm.
• Tehmasip, M. H, (1972). Azerbaycan Halk Destanları. Bakü: ELM Neşriyatı.
• Sbornik Materialov dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kafkaza , V, 46, XIII, Tiflis, 1892, 345 s. 173 - 229
• Sozonoviç İ. K, Voprosu o Zapadnom Vliyanii na Slavyanskuyu i Russkuyu Poeziyu, Varşava, 1898.
• Sumçov N, Muj na Svadbe Svoey Jenı, Etnografiçeskoe Obozrenie, Moskova, 1893, №4, s 184-198.
• Shamsizadehmaleki, M. (2014). Urmiye Âşıklık Geleneği ve Âşık Garip Hikayesi İncelemesi. Yüksek Lisans tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Uspenskiy V. Balyayev V. (1928). Turkmenskaya Muzika. Moskova.
• Veliyev V. (1970). Azerbaycan Şifahi Halk Edebiyyatı / Derslik. Bakı, ADU Neşriyyatı.
• Yıldırım, D. (1998). Orta Asya Bozkırından Urumuneli’ne “Türk Sözlü Şiir Sanatının Yayılması Üzerine”. Türk Bitiği, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yakubova, Safura. (1968). Azerbaidjanskoe Narodnoe Skazanie Âşık Garip, Bakı, Bакü: İzd. Akademii Nauk, Azerbaydjanskoy SSR