Bir Ehl-i Hiref Örgütü: Cemaati Kazgânyân-ı Hassa

Yıl 2024, Sayı: 15, 1085 - 1109, 28.04.2024

Şerife Karaman

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1438837

Öz

Gündelik hayatın ve bir evin en önemli eşyaları arasında, maden sanatı çerçevesinde üretilmiş eserler bulunmaktadır. Bu eserlerin sanat değeri taşıması için yapan ellerin ustalığının önemi aşikârdır. Tüm kurumlarında sistematik bir düzene sahip olan Osmanlı devletinde zanaat ve sanat erbaplarının bağlı olduğu, devletle ilişkilerini düzenleyen, haklarını belirleyen, gerekli eğitimlerin alındığı, üretilen ürünlerin fiyatlarını belirleyen ve daha pek çok konuda rol oynayan ehl-i hiref örgütleri kurulmuştur. Saray için görev yapanlara ehl-i hirefi hassa denmiştir. Bu örgütün önemli birlikleri arasında maden sanatını icra eden kazgânyânlar bulunur. Transkripsiyonu yapılan ehl-i hiref defterlerinin tamamında birlik yer almış ve örgütün temel birliklerinden olduğu anlaşılmıştır. Ehl-i hiref örgütünün ne şekilde kaldırıldığına dair henüz bir çalışma yapılmamış olsa da arşivlerde yer alan defterlerden 19.yüzyılda da varlığını sürdürdüğünü anlıyoruz. Ancak modernleşme olarak nitelediğimiz özellikle 18 ve 19.yüzyıllar boyunca saray başta olmak üzere İstanbulluların tüketim alışkanlıklarının değiştiğini, istek ve ihtiyaçlarını karşılamak için geleneksel yollarla ürün imal eden ustaların değil Paris başta olmak üzere Avrupa etkisinde açılan dükkânların tercih edildiği bilinmektedir. İmparatorluğun yaşadığı bu ekonomik ve kültürel dönüşümden ehl-i hiref örgütünün diğer birlikleri gibi maden sanatını icra edenlerde etkilenmiş ancak diğer alanlara nispeten fabrikalaşmanın geç olması ve üretimin başta askeri ve sanayiye yönelik sebebi ile bakırcıların, dönüşümlerle de olsa varlıklarını devam ettirdikleri anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Maden sanatı, ehl-i hiref, cemaati kazgânyân-ı hassa, modernleşme, Osmanlı esnafı.

Teşekkür

Desteklerinden dolayı değerli danışmanım Prof. Dr. Nurşen Özkul Fındığa ve değerli editöre teşekkür ederim.

An Ahl-i Hiref Organization: Cemaatı Kazgânyân-ı Hassa

Öz

Among the most important items of daily life and a home, there are works produced within the framework of metal art. It is obvious that the mastery of the hands that make these works is important for them to have artistic value. In the Ottoman State, which had a systematic order in all its institutions, professional organizations were established to which craftsmen and artists were affiliated, which regulated their relations with the state, determined their rights, received the necessary training, determined the prices of the products produced and played a role in many other matters. Those who worked for the palace were called ehl-i hirefi hassa. Among the important units of this organization are the kazganyans who practice the art of metal. Unity was included in all of the transcribed Ehl-i Hiref notebooks, and it was understood that it was one of the basic unity of the organization. Although no study has yet been carried out on how the Ehl-i Hiref organization was abolished, we understand from the notebooks in the archives that it continued to exist in the 19th century. However, it is known that the consumption habits of the people of Istanbul, especially the palace, changed during the 18th and 19th centuries, which we describe as modernization, and that shops opened under European influence, especially in Paris, were preferred to meet their demands and needs, not the masters who manufactured products in traditional ways. Those who practiced the art of metal, like other units of the Ehl-i Hiref organization, were affected by this economic and cultural transformation experienced by the empire, but it was understood that the coppersmiths continued their existence, albeit with transformations, due to the lateness of factoryization compared to other areas and the fact that production was primarily for the military and industry.

Anahtar Kelimeler

Metal art, ehl-i hiref, jemaati kazgânyân-ı hassa, modernization, Ottoman artisans.

Kaynakça

• And, M. (2017). Osmanlı Tasvir Sanatları 1: Minyatür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aslan, M. (1991). Osmanlı Saray Düğünlerinde Esnaf Alayları. Milli Folklor Dergisi, (12) 27-31.
• Atasoy, N. (1997).1582 Surname-i Hümayun Düğün Kitabı. İstanbul: Koçbank Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1976). 963(1555\1556) Yılı Masrafları. TTK\Belgeler Dergisi, C (IX), 13-26
• Atıl, Esin (1999). Levni ve Surname, Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü. İstanbul: Koçbank Yayınları.
• Bilgin, A. (2008). Klasik Dönem Osmanlı Sarayında Kullanılan Mutfak ve Sofra Gereçleri. Türk Mutfağı (ed). Arif Bilgin-Özge Samancı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bozcu, P. (2010). Osmanlı Sarayında Sanatçı ve Zanaatçı Teşkilatı Ehl-İ Hiref. Uzmanlık Tezi. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
• Çağman, F. (1998). Mimar Sinan Döneminde Saray'ın Ehl-İ Hiref Teşkilatı, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Dağlı, Y. ve Kahraman, S. A. (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul, C (1) 2.Kitap. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Davulcu, E. (2015). II. Meşrutiyet Dönemi Mizah Basınında Osmanlı Modernleşmesi ve Eleştirel Kodlar (Kalem ve Cem Dergileri Üzerinden). Konya: Palet Yayınları.
• Demirel, Ö. (2002). Osmanlı Esnafı. Türkler Ansiklopedisi (ed). Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, C (14).253-264. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Dinçer, K. (2016). 19. Yy Osmanlı Esnaf Birliklerinin ve Mensubu İşyerlerinin Şirketlere ve Cemiyetlere Dönüştürme Denemesi ve Sonuçları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Durmuş, İ. (2012). Transkripsiyon. TDV İslam Ansiklopedisi, (c.41, s. 306-308). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi.
• Ekici, A. S. (2018). 17. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Ehl-İ Hiref-İ Hâssa Teşkilatı Birimleri ve Yapısal Özellikleri. Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi .
• Evren, B. (1999). Osmanlı Esnafı. İstanbul: Doğan Kitap.
• Faroqhı, S. (2017). Osmanlı Zanaatkârları, İmparatorluk Döneminde Zanaatlar ve Loncalar (çev). Zülal Kılıç. İstanbul: Alfa Tarih.
• Güran, T. (2019).19. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• İnalcık, H. (2016). Osmanlı ve Modern Türkiye Araştırmaları. İstanbul: Timaş Yayınları.
• İnalcık, H. (2016). Kültür Etkileşimi, Küreselleşme. Doğu Batı Makaleler I. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Kuran, T. (1999) Osmanlı Lonca Teşkilatı Üzerinde İslami Etkiler. Osmanlı Ansiklopedisi (C. 3, s. 97-113). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Kırımtayıf, S. (1996). XV. ve XIV. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Saray Sanatı Teşkilatı. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Lecomte, P. (yty). Türkiye’de sanatlar ve Zeneatlar On dokuzuncu YY. Sonu. Tercüman 1001 Temel Eser. 59. Yayına haz. Ayda Düz.
• Martal, A. (1999). Osmanlı Sanayileşme Çabaları (XIX. Yüzyıl). Osmanlı Ansiklopedisi (C.3, s. 279-286). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Meriç, R. M. (1963). Bayramda Padişahlara Hediye Edilen Sanat Eserleri ve Karşılıkları, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I, (haz): Enstitü Yönetim Kurulu. İstanbul: Türk Sanatı Tarihi Enstitüsü Yayınları.
• Özdemir, F. (2017). TSMA D.10010 Nolu Ehl-İ Hiref Defteri’ne Göre Osmanlı Saray Sanatkârları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(53), 534-558.
• Özlü, Z. (2006). XVIII- XIX. Yüzyıllarda Göynük’te Fiyatlar. Bilig, 39(2006), 127-162.
• Pamuk, Ş. (2002). Küreselleşme Çağında Osmanlı Ekonomisi (1820-1914). Türkler Ansiklopedisi (ed). Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (C. 14, s. 241-252). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Tabakoğlu A. (2002). Yenileşme Dönemi Osmanlı Ekonomisi. Türkler Ansiklopedisi. (ed). Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca. (C. 14, s. 207-241). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Tanpınar, H. R. (2006). Beş Şehir. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Yaman, B. ve Akdemir, S. (2004/2). 1796 Tarihli Ehl-i Hiref Defterine Göre Osmanlı Saray Sanatkârları”. XV. Türk Tarih Kurumu Kongresi, C. IV. Kısım. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yaman, B. (2008). Osmanlı Saray Sanatkârları 18.Yy. Ehl-i Hiref. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yaman, B. (2010). Sarayın Sanatkârları:18 Yüzyıl Osmanlı Ehl-İ Hiref Teşkilatı. XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Eylül 2006, C. IV. Kısım, Osmanlı Tarihi- D. 2010:1937-1950 Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yaman, B. (2011). Saray Sanatı Esnafı: Ehl-i Hiref.1. Uluslararası Ahilik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu 15-17 Ekim 2008 Kırşehir Bildiriler, C. II.
• Yıldırım, M. (2015). İstanbul’da Bir Ağır Sanayi Yatırımı: Zeytinburnu Demir Fabrikası, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. (C. 6, s. 219-225). İstanbul: İBB Kültür Yayınları.
• Yi, E. (2018). 17.Yüzyıl İstanbul’da Lonca Dinamikleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İnternet Kaynakları
• https://topkapisarayi.gov.tr/tr/content/avrupa-porselenleri Erişim tarihi: 25.4.2019.
• https://topkapisarayi.gov.tr/tr/content/bak%C4%B1r-ve-tombak-mutfak-e%C5%9Fyas%C4%B1 Erişim tarihi: 1.4.2019.
• https://topkapisarayi.gov.tr/tr/content/gümüşler Erişim tarihi: 1.4.2019.
• https://www.luggat.com/index.php#ceviri Erişim tarihi: 12.01.2022.
• https://kavrakoglu.com/tombak/ Erişim tarihi: 1.4.2023.
• https://www.google.com/search? q=topkap%C4%B1+saray%C4%B1+matbah%C4%B1+amire&rlz=1C1OKWM_trTR878TR878&hl=tr&sxsrf=AOaemvJt_YMijeMp5K6G- 2ClJ2om1Bwkhg:1641761239431&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEwj0ou2bxaX1AhVeR_EDHb_1B1UQ_AUoAXoECAIQAw&biw=1536&bih=722&dpr=1.25#imgrc=eV4zVQ0-SbUPgM&imgdii=BoYSIg5y5Hf_oM Erişim tarihi: 10.01.2022.
• https://www.sanatinyolculugu.com/minyatur-sanatina-yeni-soluk-nakkas-levni-ve-cevresi/ Erişim tarihi: 2.04.2023.
• https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/osmanli-padisahlari/ Erişim tarihi: 2.4.2023.
• https://www.uskudar.bel.tr/userfiles/files/OSMANLI%20%C3%9CSK%C3%9CDAR'INDA%20TOPLUMSAL%20HAYAT.pdf Erişim tarihi: 29.2.2024.
• https://www.ekrembugraekinci.com/question/?ID=27034 Erişim tarihi: 8.3.2024