Divan Şiirinde Halk Kültürünün İzleri: XIX. Yüzyılda Geçiş Dönemleri (Doğum-Evlenme-Ölüm)

Yıl 2024, Sayı: 15, 129 - 149, 28.04.2024

Oğuz Yıldırım Yavuz Köktan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1443960

Öz

Tüm uygarlıklarda sözlü edebiyat ve folklor yazılı edebiyata kaynaklık etmekte ya da yazılı edebiyatı etkilemektedir. Dolayısıyla yazılı edebiyatta da sözlü geleneğin ve halkbiliminin ürünlerinden faydalanır. Bu sebeple bir kültür merkezinin edebiyat ve sanat metinlerinde o topluluğu oluşturan halkın kültürel değerlerinden bazı ögelerin yer alması kaçınılmazdır. Çünkü edebiyat ve sanat eserlerini oluşturanlar, temsil ettikleri toplumun kültürüyle yoğurulmuşlardır. Divan şiiri yüzyıllar boyunca yüksek bir zümre hitap ettiği ve halka hitap etmediği ve halk kültüründen uzak olduğu hususunda eleştirilere uğramıştır. Fakat bu şiir geleneğinin her ne kadar toplum yaşantısını yansıtmadığı söylense de toplum yaşantısından uzak bir gelenek değildir. Bu geleneğin temsilcileri de diğer şairler gibi metinlerinde halk kültürü ögelerinden, halkın âdet ve geleneklerinden, halkın atasözü ve deyimlerinden yararlanarak geçiş dönemlerinden bahsetmişlerdir. Bu dönemler çerçevesinde birçok inanç, âdet, töre, tören, ayin, dinsel ve büyüsel özlü işlem kümelenerek bu dönemleri bağlı bulundukları kültürün beklentilerine ve kalıplarına uygun bir biçimde yönetmektir. Bunların amacı kişinin yeni durumunu belirlemek, kutsamak, kutlamak aynı zamanda da kişiyi bu sırada yoğunlaştığına inanılan tehlikelerden korumaktır. Bu bağlamda çalışmamızın amacı, insan hayatının başlıca üç geçiş dönemi olan doğum, evlenme ve ölüm konularının XIX. yüzyıl divan şiirinde yer alan izlerini gün yüzüne çıkarmaktır.

Anahtar Kelimeler

Divan şiiri, halk kültürü, geçiş dönemleri, 19. yüzyıl.

Traces of Folk Culture in Divan Poetry: Transitional Periods in the 19th Century (Birth-Marriage-Death)

Öz

In all civilizations, oral literature and folklore source or influence written literature. Therefore, it benefits from oral tradition and folklore products in written literature. For this reason, it is inevitable that the literary and artistic texts of a cultural center include some elements of the cultural values of the people who make up that community. Because those who create works of literature and art are steeped in the culture of the society they represent. Divan poetry has been criticized for centuries for addressing a high class and not addressing the public, and being far from folk culture. However, although it is said that this poetry tradition does not reflect social life, it is not a tradition far from social life. Representatives of this tradition, like other poets, talked about transition periods in their texts by making use of folk culture elements, people's customs and traditions, and people's proverbs and idioms. Within the framework of these periods, many beliefs, customs, traditions, ceremonies, rituals, religious and magical processes are grouped together and these periods are managed in accordance with the expectations and patterns of the culture to which they are affiliated. Their purpose is to determine the person's new situation, to bless and celebrate it, and at the same time to protect the person from the dangers that are believed to intensify at this time. In this context, the aim of our study is to examine the issues of birth, marriage and death, which are the three main transition periods of human life, in the 19th century. The aim is to unearth its traces in the 19th century divan poetry.

Anahtar Kelimeler

Divan poetry, folk culture, transition periods, 19th century.

Kaynakça

• Akkuş, Y. (2010). Benderli Cesari’nin Divanı ve Divançesi (İnceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Altınkaynak, E. (2016). Meydancık Beldesi Gürcülerinde Geçiş Dönemlerinden “Doğum” Karadeniz Dergisi, 32.
• Altun, I. (2004). Kandıra Türkmenlerinde Doğum, Evlenme ve Ölüm. Kocaeli: Yayıncı Yayınları.
• Arslan, M. (2003). Leylâ Hanım Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Arslan, M. (2005). Bursalı İffet Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Arslan, M. (2009). Zîver Paşa Dîvân ve Münşe’ât. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Arslan, M. (2011). Şeref Hanım Divanı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Artun, E. (1998). Tekirdağ Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri Doğum-Evlenme-Ölüm. Bir, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, (9-10), 85-107.
• Artun, E. (2005b). Türk Halkbilimi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Aşcı, G. (2020). XVIII. Yüzyıl Divan Şiirinde Halk Kültürü Unsurları. Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi .
• Aydemir, A. (2010). Türk Folklorunda Nişanlanma ve Evlilik Sembolü Olarak; Gerdanlık, Küpe ve Yüzük. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 282 (1), 20-23.
• Aydın, A. (2009). Hanyalı Nûrî Osmân ve Divanı. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Aynur, H. (2009). Sûrname. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 37, s. 565). İstanbul: TDV Yayınları.
• Beydili, C. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap-Yayınları.
• Cicioğlu, M. N. (2006). Geçit Ritleri Bağlamında Ölüm: Gaziantep Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Coşkun, H. (2014). Sivas’ın Altınyayla İlçesinde Evlenme ile İlgili Örf, Âdet ve İnançlar. Erciyes Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, 37 (436), 15-24.
• Duman, M. (2010). Trabzonlu Emin Hilmi, Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Divanın Metni. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Elaldı, M. (2005). Nazîf Hayatı, Eserleri, Edebî Şahsiyeti ve Divanının Tenkitli Metni. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Ercan, A. M. (2002). Gelibolu Yarımadası’nın Geçiş Dönemi Adetleri Üzerine Bir İnceleme (Doğum-Düğün-Ölüm). Doktora Tezi. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
• Eroğlu, E. (2008). Prizren Türk Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri (Doğum-Evlenme-Ölüm). Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Eroğlu, E. ve Özkanat, Z. (2014). Unutulmaya Yüz Tutmuş Bir Gelenek “Duvak Töreni”. TÜRÜK Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi. 1 (3), 272-278.
• Gennep, A.V. (2022). Geçiş Ritleri. (Çev. O. B. Beşler). İstanbul: Nora Kitap.
• Gözübenli, B. (1991). Ateh. Diyanet İslam Ansiklopedisi. (C. 4, s. 51-52). İstanbul: TDV Yayınları.
• Gözübenli, B. (2006). Kabr. İslam’da İnanç, İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi. Ed. Dönmez, İbrahim Kâfi, ( C. 2, s. 1029-1032, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Gürel, R. (Ed.). (1999). Enderunlu Vâsıf Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kalafat, Y. (1996). İslamiyet ve Türk Halk İnançları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kalafat, Y. (1999). Türk Dünyası Tarih Çalışmalarında Halk İnançlarının Önemi. Millî Folklor. (C.6, S. 44. s. 88-91).
• Kalafat, Y. (1990). Doğu Anadolu'da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Kandemir, Y. M. (2013). Nahil. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 44, s. 299-300). İstanbul: TDV Yayınları.
• Karakoyun, E. (2007). Zaik Divanı (Metin: 1b-65a). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Kaya, B. A. (2017). Osman Nevres Dîvânı (İnceleme-Metin). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kaya, D. (2000). Halk Şiirinde Gelin Kaynana. İstanbul: Âşık Edebiyatı Araştırmaları, s. 341-360.
• Kısacık, R. (2011). Malatya’nın Yöresel Kültürü. Malatya: Yılmaz Matbaacılık.
• Koçak, Aynur (2007). Türk Mitolojisinde Söz ve Anlamlandırma Üzerine. Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu. 25-27 Nisan 2007, Erzurum: Erzurum Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, 727-733.
• Köksal, H. (1996). Türk Kültüründe Saçı Geleneği, Buna Bağlı Ritler, Pratikler, Bilig Dergisi. s. 76-81.
• Köktan, Y. (2008). Gilan Türk Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri (Doğum-Evlenme-Ölüm). Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Kurtoğlu, O. (2009). Klasik Türk Şiirinde Saçı Geleneği. Millî Folklor. S.81, s. 89–99.
• Nauanova, G. (2020). Kazak Türklerinin Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri. Doktora Tezi. Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
• Onay, A. T. (2000). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. C. Kurnaz (haz.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Öğüt Eker, G. (2000). Türk Düğün Geleneği İçinde Karakeçili Türk Düğününün Ritüel Açısından Değerlendirilmesi. Milli Folklor, 46, s. 92-100.
• Örnek, S. V. (2000). Türk Halk Bilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Örnek, S. V. (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Özkan, Ö. (2007). Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı (XIV-XV. Yüzyıl). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Öztahtalı, İ. İ. (2010). Bursalı Murad Emrî ve Divanı. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi .
• Pala, İ. (2004). Meşşâta Kimdir?. E. G. Naskali (ed.), Saç kitabı içinde (s. 357-369). İstanbul: Kitabevi Yayınları. Pala, İ. (2017). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Parlatır, İ. (2008). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I. Ankara: Yargı Yayınları.
• Sami, Ş. (2007). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Sami, Ş. (2010). Kamus-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Santur, M. E. (2009). Evlenme Adetleri. http: / / tukoloji.cu.edu.tr ,/halkbılım/27. php. [Erişim tarihi: 22.04.2023].
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian English Dictionary. Beirut: Typopress.
• Sürür, A. (1976). Türk İşleme Sanatı. İstanbul: Akbank Yayınları.
• Şahin, E. S. (2004). Keçeci-zâde İzzet Molla’nın Divanları: Bahar-ı Efkâr ve Hazan-ı Asar. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Şişman, B.(2002). Samsun Yöresinde Geçiş Dönemleriyle (Doğum, Sünnet, Evlilik ve Ölüm) İlgili Yaşayan Halk İnançları ve Bunlara Ait Uygulamalar. Erdem Dergisi, Türk Halk Kültürü Özel Sayısı III, (C.13, s.39). Ankara: Can Ofset.
• Tanrıbuyurdu, G. (2006). Eşref Paşa Divanı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin-Nesre Çeviri). Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Taşdelen, İ. (2014). Şevkî Hasan Tahsin İstanbulî Divanı (Transkripsiyonlu Metin ve Sadeleştirme). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Tunç, C. (1994). Ecel. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 10, s. 380). İstanbul: TDV Yayınları.
• Turan, L. (1998). Yenişehirli Avnî Bey Dîvânı’nın Tahlili (Tenkitli Metin) 1. Cilt. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Türkçe Sözlük (2009), (10. Basım) Türk Dil Kurumu Yayınları 549, Ankara.
• Yalçın Usal, S. S. (2010). Türklerde Çeyiz Sandığının Kullanımı ve Geleneksel Süslemeleri. ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 1 (1), 157-167.
• Yetim, F. (2017). Beypazarı Yöresi Geleneksel Kadın Giyiminde İşlemeli Çevre Hırka Örnekleri. İdil Dergisi, 6(29), 401-422.
• Yıldırım, O. (2024). Muhibbî Divanı’nda Halk İnanışları. AKRA Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 12(32), 59-79.
• Yıldırım, O. (2024). XIX. Yüzyıl Divan Şiirinde Halk Kültürü Unsurlarının Kullanımı. Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.