Çağatay Türkçesi ile Yazılmış Bir Kıyâfet-Nâme: Kıyâfetü’l-Beşer

Yıl 2024, Sayı: 15, 625 - 639, 28.04.2024

Muhammed Karasu

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1465573

Öz

Bu çalışmada Muóammed Yÿnis bin MullÀ Óakìm CÀn ŞÀşì tarafından RisÀle-i èAcìb ve İcÀle-i áarìb adıyla Farsça yazılan ve CehÀngìr ÇÀr-ùÀkì tarafından ÚıyÀfetü’l-Beşer adıyla 1908 yılında Çağatay Türkçesine çevrilen eser konu edilmiştir. ÚıyÀfetü’l-Beşer insanları dış görünüşlerine göre değerlendiren, insanların yaradılış özelliklerini kestirmede yol göstermek amacıyla yazılmıştır.
Kıyafet ilmiyle ilgili Türk dilinin tarihî dönemlerinde kaleme alınmış birçok eser bulunmaktadır. Özellikle Eski Oğuz ve Osmanlı Türkçesi dönemlerinde bu alana gösterilen ilgi Türk edebiyatında kıyâfet-nâme ve firâset-nâme türünü doğurmuştur. Batı Türkleri arasında oldukça yaygın olmasına karşın Doğu Türkleri arasında kıyafet ilmiyle ilgili yazılmış eserler çok yaygın değildir. ÚıyÀfetü’l-Beşer bu bakımdan Türk dili ve edebiyatı için önemli bir yerde durmaktadır. Bu eser, belirlemelere göre Çağatay Türkçesi ile yazılmış iki kıyâfet-nâmeden biridir.
Bu çalışmadaki temel sorun, ÚıyÀfetü’l-Beşer’in Türklük bilimcilerce yeterince bilinmemesi ve eser üzerine henüz dil incelemesinin yapılmamış olmasıdır. Bu bağlamda çalışmanın amacı ÚıyÀfetü’l-Beşer’in nitelendirmesini yapmak ve esere özgü dil özelliklerini incelemektir. Veriler belge inceleme tekniğiyle elde edilmiş, verilerin çözümlemesinde art zamanlı karşılaştırma yöntemi kullanılmıştır.
ÚıyÀfetü’l-Beşer Çağatay Türkçesinin son döneminde yazıldığı için Klasik Çağatay Türkçesinde bulunmayan birtakım yerel dil özelliklerini barındırmaktadır. Bu özelliklerden ünlü uyumunu bozan eklerdeki ses eşdeğerlikleri, sözcük sonlarındaki ötümsüz ünsüz düzenliliği, belirtme durum ekinin +nIñ biçiminde kullanımı, bol– fiilindeki anlam genişlemesi ve Klasik Çağatay Türkçesinde karşılaşılmayan sözcüklerin bulunması ilgi çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

ÚıyÀfetü’l-Beşer, kıyâfet-nâme, son dönem Çağatay Türkçesi.

A Physiognomy Book Written in Chagatai Turkish: Kıyâfetü’l-Beşer

Öz

In this study, the work called ÚıyÀfetü’l-Beşer, translated from Persian into Chagatai Turkish by CehÀngìr ÇÀr-ùÀkì in 1908, is discussed. ÚıyÀfetü’l-Beşer was written to evaluate people according to their appearance and to guide people in understanding the characteristics of their creation.
There are many works written about the physiognomy in the historical periods of the Turkish language. Although it is quite common among Western Turks, works written on physiognomy are not very common among Eastern Turks. In this respect, ÚıyÀfetü’l-Beşer stands in an important place in terms of Turkish language and literature. According to findings, it is one of the two kıyâfet-names written in Chagatai Turkish.
The main problem in this study is that ÚıyÀfetü’l-Beşer is not known enough by Turcologists and the language analysis on the work has not been done yet. In this context, the aim of the study is to characterize ÚıyÀfetü’l-Beşer and examine the language features specific to the work. The data was obtained by document review technique, diachronic comparison method, which are among the qualitative research methods, were used in the analysis.
Since ÚıyÀfetü’l-Beşer was written in the last period of Chagatai Turkish, it contains some local language features that are not found in Classical Chagatai Turkish. These features include sound equivalences that disrupt vowel harmony in suffixes, devoicing consonant regularity at the end of words, use of the case suffix’s +nIñ form, semantic expansion of the verb bol-, and the presence of words that are not encountered is interesting.

Anahtar Kelimeler

ÚıyÀfetü’l-Beşer, physiognomy book, late period of Chagatai Turkish.

Kaynakça

• Canım, R. (2010). Divan Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Cehângir Çâr-tâkî (1908). Kıyâfetü’l-beşer. Taşkent.
• Çağbayır, Y. (2007). Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Sözvarlığı Ötüken Türkçe Sözlük, (Cilt 3). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çakır, M. (2007). “Kıyâfet-Nâme”ler Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 333-350.
• Çelebioğlu, A. (1998). Kıyâfe(t) İlmi ve Akşemseddinzâde Hamdullah Hamdî ile Erzurumlu İbrâhim Hakkı’nın Kıyâfetnâmeleri. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınevi.
• Direkci, B. ve Duyar, H. (2017). Kıyafetname Nümûne-i Enverî. Konya: Palet Yayınları.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı (çev. Günay Karaağaç). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Eraslan, K. (1970). Doğu Türkçesinde Ek Uyumsuzluğuna Dâir. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 18, 113-124.
• Hasaniy, M., ve Hebibulayev, E. (1991). Kıyafet ül-Beşer (Kıyafege Karab Anıklaş). Taşkent: Gafur Gulam Namidagi Neşriyat.
• Hüseyin, E., ve Emin, P. (tarihsiz). Kiyapetname ve Saetname. Ürümçi: Şincang Helk Neşriyati.
• Karasoy, Y. (2023). Mahdum Kulu Divânı’ndaki p>f Değişiklikleri Aşırı Düzeltmecilik (Hypercorrection) Örneği Sayılabilir mi?. Doğumunun 80. Yılında Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağan (s. 691-700). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mengi, M. (2002). Kıyafetnâme. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 25, s. 513-514). İstanbul: TDV Yayınları.
• Muallim Naci (1987). Lûgat-ı Nâci. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Mütercim Âsım Efendi (2013). El-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi (haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Pala, İ. (1982). Kıyâfetnâme. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler / İsimler / Eserler / Terimler (C. 5, 339-341). İstanbul: Dergah Yayınları.
• Sarıçiçek, R. (2014). Risâle-i Kıyâset-i Firâset / İlm-i Firâset. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Şemseddin Sami (2019). Kamus-ı Türkî. (haz. Paşa Yavuzarslan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şeyh Süleyman Efendi Buharî (1298/1880). Lugat-ı Çagatay ve Türkî-i Osmanî. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Tosun, N. (2019). Türkistan Dervişlerinden Yâdigâr -Orta Asya Türkçesi’yle Yazılmış Tasavvufî Eserler-. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları