Kürtçenin Yukarı Kurmançça Diyalektiğindeki Klasik Eserlerde ‘Ve-’ Yapım Eki ve Morfo-Semantik Fonksiyonu

Yıl 2023, Sayı: 9, 36 - 50, 29.11.2023

Ahmet Seyari Murat Aktaş

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1290937

Öz

Türetim, ekler aracılığıyla yapılan kelime yapım sürecidir. Bu süreç, bir bağlı biçim birimin (bound morphemes) bir kelimeye, diğer adıyla bağımsız biçim birime (free morphemes) eklenmesiyle gerçekleşir. Kürtçenin Kurmançça diyalektiğinde ön ek ve son ekler kullanılarak yeni kelimeler türetilir. Bu işlevle kullanılan ön eklerden biri de “ve-” ön ekidir. Bu çalışmada “ve-” ön eki, morfo-semantik fonksiyonları açıdan ele alınıp analiz edilmektedir. Örneklemede baz alınan eserler, Melayê Cizîrî’nin Dîvanı, Feqîyê Teyran’ın manzumeleri ile Ehmedê Xanî’nin Mem ve Zîn adlı eseridir. Çalışmanın amacı 16. ve 17. yüzyıl Kürtçesinin bir dil özelliğinin anlaşılmasına katkı sunmak ve günümüzde bu alanda yapılacak çalışmalara katkı sağlmaktır. Çalışma betimsel dil bilim yöntemi ve fonksiyonel dil bilim tekniğiyle yapılmıştır. Bu yüzden dîyakronik bir yaklaşımla dilin tarihsel değişimi ele alınmamış ve kuralcı bir yaklaşımla da o dönemdeki dil özelliklerinin doğruluğuna veya yanlışlığına dair değerlendirmeler yapılmamıştır. Çalışmada sadece zamanla sınırlandırılmış bir dil özelliği analiz edilmiştir. Özellikle bu çalışma işlevsel teknikle yapıldığı için analizde biçimin yanında bağlam da göz önünde bulundurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türetme, Ön ek, -Ve, Kürtçe, Kurmançça.

The Derivational Prefix of ‘Ve-‘ and Its Morpho-Semantical Functions in The Classical Works of Upper Kurmanji As a Dialect of Kurdish

Öz

Derivation is a word-making technique through affixes. In this technique, a bound morpheme is added to a lexical morpheme, or a free morpheme. In the Kurmanji dialect of Kurdish, new words are derived through both prefixes and suffixes. One of the prefix used with this function is “ve-”. In this study, the morphological features of the “ve-” prefix are discussed and its morphosemantic functions are analyzed. The works taken as a basis in the sampling are Melayê Cizîrî's Divan, Feqîyê Teyran's narrative poems and Ehmedê Xanî's Mem û Zîn. The aim of the study is to understand a feature of 16th and 17th century Kurdish and to form a basis for the studies to be done in this field today. The study was conducted with descriptive linguistics method and functional linguistics technique. Therefore, the historical changes of the language were not handled with a diachronic approach and no evaluations were made about the correctness or falsity of the language features of that period with a prescriptive approach. Only a time-limited language feature was analyzed in the study. Especially since this study was conducted with functional technique, the context was taken into consideration besides the form in the analysis.

Anahtar Kelimeler

Derivation, prefıx, ve-, kurdish, kurmanji

Pêşgira Dariştinê ya ‘Ve-’ yê û Fonksîyonên Wê yên Morfosemantîk di Berhemên Klasîk ên Kurmancîya Jorîn da

Öz

Dariştin (derivation), sazkirina peyvên nû ya bi gireyan e. Di dariştinê da morfemên bendkirî (bound morphemes) li peyvan yanî morfemên serbixwe (free morphemes) zêde dibin û peyveke nû saz dibe. Di kurmancîya jorîn da bi rêya pêşgir û paşgiran peyv tên dariştin. Yek ji van pêşgirên dariştinê pêşgira “ve-”yê ye. Di vê xebatê da taybetîyên vê pêşgirê yên morfosemantîk hatine ravekirin û analîzkirin. Keresteyên xebatê ji Dîwana Melayê Cizîrî, menzûmeyên Feqîyê Teyran û Mem û Zîna Ehmedê Xanî û pêk tên. Armanc ew e ku bi vê xebatê taybetîyeke ziman a sedsalên 16. û 17. bê famkirin û ev lêkolîn ji bo xebatên dariştina peyvan bibe alîkar. Xebat bi rêbaza zimannasîya şayesî (descriptive linguistic) û teknîka zimannasîya kargîn (functional linguistics) hatiye kirin. Ji ber vê yekê jî guherînên ziman ên dîrokî bi nêrîneke dîyakronîk nehatine analîzkirin û bi nêrîneke rêzikparêz (prescriptive) li ser rastbûn û şaşbûna taybetîyên ziman nirxandin nehatine kirin. Tenê taybetîyeke ziman a demeke sînordar hatiye analîzkirin. Bi taybetî ji ber ku xebat bi teknîka kargîn hatiye kirin di analîzê da di gel teşeyê peywend jî li ber çavan hatiye girtin.

Anahtar Kelimeler

Dariştin, Pêşgir, -Ve, Kurdî, Kurmancî.

Kaynakça

• Ahanov, K. (2021). Dil Bilimin Esasları (Vgz. Murat Ceritoğlu). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Akçataş, A. û Varol, Ç. (2021). Türkiye Türkçesinde İsimden İsim Yapan Eklerin Morfo- Semantik İşlevleri. Kesit Akademi Dergisi, 7(26), 410-427. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kesitakademi/issue/62240/932779.
• Aksan, D. (1993). Dilbilimde İşlevci-Biçimci Yaklaşım. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, (4), 189-200. http://dad.boun.edu.tr/en/download/article-file/52769
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim 1 (C. 1). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aydın, M. (2014). Dilbilim El Kitabı. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Bauer, L. (2004). The Function of Word-Formation and the Inflection-Derivation Distinction. for J. Lachlan Mackenzie. Amsterdam: Vrije Universiteit, 283-292. https://www.researchgate.net/publication/255617143_The_Function_of_Word-Formation_and_the_Inflection-Derivation_Distinction_1. Bedirxan, C. A. û Lesgot, R. (2004). Kürtçe Gramer. Stenbol: Avesta.
• Binkert, P. J. (2004). A Glossary of Terminology Used in the Study of Language and Linguistics. Troy Michigan: The Langtech Corporation.
• Bloomfield, L. (1935). Language. London: Allen Unwin.
• Bozarslan, M. E. (2011). Ferhenga Kurdî. İstanbul: Deng.
• Börekçi, M. ve Tepeli, Y. (2013). İşlevsel Dilbilim Yaklaşımıyla Türkçede Sözcük Türleri Üzerine. Dil ve Edebiyat Dergisi, 2(7), 93-102. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/32044.
• Brinton L.J., L. J. û Brinton D.M., D. M. (2010). The Linguistic Structure of Modern English. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Cizîrî, M. (2019). Dîwan (Amd. T. Î. Doskî). Îstanbul: Nûbihar.
• Cosar, A. M. (2019). Türkçe Kelime Türetmede Kuruluş Ve Diziliş İlişkisi. Türkoloji Dergisi,
• 23(2), 271-287. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkoloji/issue/50187/521029.
• Dehxuda, E. E. (1341). Luxetnameyê Dehxuda (Ber Esasê Herfê Elîf). Çapa Dîjîtal (Merkezê Tehqîqatê Rayanayê Qaîmeyê esxehan). www.Ghaemiyeh.com.
• Ebdulfettah, D. (2011). Kar (Lêker) Di Zimanê Kurdî de (Kurmancîya Jorîn). Amed: Enstituya Kurdi ya Amedê.
• Erdoğan, A. (2021). Ferhenga Edebîyata Kurdî ya Klasîk (Teza Lîsansa Bilind). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
• Feqî, T. (2017). Feqiyê Teyran Jiyan, Berhem û Helbestên Wî (Amd. M.X. Sadinî). Stenbol: Nûbihar.
• Hassanpour, A. (1997). Kürdistan’da Dil ve Milliyetçilik 1918-1985. İstanbul: Avesta.
• Karaağaç, N. D. (2012). İşlevsel Dilbilim. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 37(37), 35-42. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/17031/178469.
• Khalid, H. S. (2019). Zimanê Kurdî, Malbat û Zarên Wî. Kurdiname, (1), 3-16. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kurdiname/issue/50233/637080.
• Leech, G. N. (1980). Explorations in Semantics and Pragmatics. (H. Parret û J. Verschueren, Ed.). Amsterdam: John Benjamins B.V.
• Marif, E. H. (2014). Rêzimanî Kurdî (Wişesazî) (C. 1 (5). Silêmanî: Serdem.
• Muhammed, H. (2016). Peyvsazî. Çapa Elektronîk. https://zimannas.wordpress.com/2016/11/02/3073/.
• Plag, I. (2003). Word-Formation in English Formation. Cambridge: Cambridge University Press.
• Rifat, M. (2013). Açıklamalı Göstergebilim Sözlüğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Sarı, İ. (2015). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı (Teza Doktorayê). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Sheyholislami, J. (2020). Zimanê Kurdî. Mehmet Yonat (Wer.). Nubihar Akademi, 4(14), 83- 106. https://dergipark.org.tr/tr/pub/nubihar/issue/59514/919979.
• Stekauer, P., Valera, S. û Körtvelyessy, L. (2012). Word-Formation in the World’s Languages. New York: Cambridge University Press.
• Turan, Z. (2018). Türk Dilinin Eklerini Sınıflandırmanın Esasları. Türkbilig Dergisi, (35), 97- 110. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52835/697942.
• Uzun, E. N. (2006). Biçimbilim. İstanbul: Papatya yayıncılık Eğitim.
• Varol, Ç. (2022). İsimden İsim Yapan –Ci Ekinin Morfo-Semantik İşlevleri. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi, 6(1), 270-290. https://dergipark.org.tr/tr/pub/toplumsalbilimler/issue/69372/1079140.
• Xanî, E. (2014). Mem û Zîn (Amd/Wer. N. Açıkgöz). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Yozgat, U. (2018). Dilbilimde Biçimci ve İşlevci Düzlem. Ö. Can (Ed.), Dilbilim Kuramları İki Düzlem Beş Kuram (33-76). İstanbul: İthaki.