The Procedure of “Arz-ı Hal” as a Means for the Public to Access to Justice in the Classical Era of Ottoman Empire

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 4, 1243 - 1256, 03.01.2024

Aysema Pelin Şaşmaz

https://doi.org/10.33712/mana.1384607

Öz

All mechanisms, institutions, and authorities employed to convey public grievances to the Sultan are pivotal to the prevailing justice concept in the Ottoman Empire. Our study illuminates the Ottoman understanding of justice through an examination of the 'arz-ı hal' (petition) practice—a notable method for receiving complaints from Ottoman subjects. The application of the ‘arz-ı hal’, which involved the acceptance of complaints, will be explained, including the institutions and officials responsible for accepting petitions, the subjects of these complaints and the procedures for filing them. In order to adopt a coherent and holistic examination of the subject, the scope of our study pertaining to the arz-ı hal practice was limited to the Classical Period of the Ottoman Empire. The official institutions and procedures examined within the framework of the arz-ı hal procedure, in conjunction with the identified subjects of complaints ascertained through the examination of 'mühimme defterleri,' and the orders, ordinances, and decrees of justice issued by the sultans in response to these grievances, serve as a source for comprehending the administrative structure, management challenges, and the populace's perception of the sovereign during the historical period that our study concentrates on. Ottoman subjects, by submitting arz-ı hal (petitions), prompt the highest state authorities to address and resolve issues, activating the justice mechanism. This mechanism, operated by the sultans through direct judgments or directives to state officials, achieves resolutions for public grievances. This practice in the mentioned periods unequivocally demonstrates the sultans' commitment to a philosophy of fair government and their sincere attention to public complaints and demands. Moreover, within this timeframe, the populace's direct communication with the sultan—addressing unjust conduct by state officials, interpersonal conflicts, and seeking assistance for challenging circumstances—underscores their trust in the sultan's dedication to justice.

Anahtar Kelimeler

Arz-ı Hal, Justice, Ottoman Empire, Administration in the Ottoman Empire, Legal System

Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Halkın Adalete Ulaşma Aracı Olarak “Arz-ı Hal” Uygulaması

Öz

Osmanlı Devleti’nde halkın, padişaha şikâyetlerini iletebilmesine hizmet eden tüm usul, kurum ve görevliler Osmanlı’nın adalet anlayışının merkezinde yer almaktadır. Çalışmamızda Osmanlı tebaasının şikâyetlerinin dinlenilmesinde önemli bir yöntem olan arz-ı hal uygulaması, arz-ı hallerin iletildiği kurum ve görevliler, şikâyet konuları ve şikâyetlerin iletilme usulleri ortaya konulmuş böylelikle Osmanlı Devleti’nin adalet anlayışına ışık tutulması amaçlanmıştır. Konuya tutarlı ve bütüncül yaklaşabilme adına, arz-ı hal uygulamasına ilişkin çalışmamızın kapsamı Osmanlı Devleti’nin Klasik Dönem’i ile kısıtlı tutulmuştur. Arz-ı hal uygulaması kapsamında ele alınan kurumlar ve usuller, mühimme defterlerlerinin incelenmesi ile tespit edilen şikâyet konuları ve padişahların bunlara ilişkin emir, hüküm ve adâletnâmeleri; bahsi geçen dönemin idari yapısını, yönetimsel sorunlarını, tebaanın hükümdara ilişkin algısının anlaşılmasına kaynaklık etmektedir. Görülmektedir ki; Osmanlı tebaası arz-ı hallerin iletilmesiyle devletin en üst makamını ve adalet mekanizmasını harekete geçirebilmektedir. Bu mekanizmanın işletilmesi sayesinde, halkın şikâyetlerinin çözümü, ya doğrudan padişahlar tarafından ya da devlet görevlilerine konunun çözüme kavuşturulması için verdiği emirler vasıtasıyla sağlanabilmektedir. Bu uygulama, padişahların adaletli yönetim anlayışını ve halkın yakınma ve taleplerini önemsediğini gözler önüne sermektedir. Öte yandan, incelediğimiz dönem açısından; halkın çekinmeden devlet görevlileri ile ilgili her türlü haksız uygulamayı ya da tebaanın kendi aralarındaki sorunları ve içinde bulundukları müşkül durumları dahi doğrudan padişaha iletebilmeleri, hükümdarın adaletine itimat ettiklerini de göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Arz-ı Hal, Adalet, Osmanlı Devleti, Osmanlı idaresi, Hukuk Sistemi

Kaynakça

• AHISHALI, Recep (2000), “Osmanlı İdari Teşkilatı, Divan-ı Hümayun Teşkilatı”, Yeni Türkiye Dergisi, S.31, ss.383-392.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet (1986), Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Diyarbakır.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet (1991), Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri - I. Kitap: Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fâtih Devri Kanunnâmeleri, FEY Vakfı Yayınları, İstanbul.
• AKYILDIZ, Ali (2012), Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul, 4. Baskı.
• AKYILMAZ, Sevgi Gül (2008), “Osmanlı Devleti’nde Yönetici Sınıf Açısından Müsadere Uygulaması”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S.12(1), ss.389-420.
• AYKANAT, Mehmet (2020), Osmanlı Hukukunda Dilekçe Hakkı, Adalet Yayınevi, Ankara.
• BALDWIN, E. James (2012), “Petitioning the Sultan in Ottoman Egyp”, Bulletin of the School of Oriental ans African Studies, S.75(3), ss.499-524.
• BALTA, Tahsin Bekir (1970), İdare Hukukuna Giriş I, TODAİE Yayınları, Ankara.
• BATİSLAM, H. Dilek (2008), “Divanlardaki Manzum ‘Arz-ı Hâller”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S.3(1), ss.209-218.
• CİN, Halil ve AKGÜNDÜZ, Ahmet (2017), Türk Hukuk Tarihi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
• CİN, Halil ve AKYILMAZ, Gül (2014), Türk Hukuk Tarihi, Sayram Yayınları, Konya.
• DAŞCIOĞLU, Kemal (2005), “Osmanlı Döneminde Rüşvet ve Sahtekârlık Suçları ve Bunlara Verilen Cezalar Üzerine Bazı Belgeler”, Sayıştay Dergisi, S.59, ss.119-124.
• DEMİR, Abdullah (2011), Türk Hukuk Tarihi, Hazine Yayınları, İstanbul.
• DİNLER, Veysel (2022), “Osmanlı Devleti’nin Klasik Dönem İdari Yapısı ve İşleyişi”, Telakki Sosyal Bilimler Dergisi, S.1(1), ss.11-44.
• DURHAN, İbrahim (2000), “Divan-ı Hümayun’un Yargı Yetkisi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S.4(1-2), ss.59-78.
• EKİNCİ, Ekrem Buğra (2001), Ateş İstidası İslâm - Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü, Filiz Kitabevi, Ankara.
• EL-GAZZALİ, Ali B. Muhammed (2016), İslam Hukuku Hükümdarları İçin Siyaset Rehberi: Tahrirü's-Süluk Fi Tedbiri'l-Müluk (Çev. Özgür Kavak), Klasik Yayınları, İstanbul.
• EMECEN, Feridun (2005), “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S.3(5), ss.107-139.
• GENCER, Bedri (2012), “Son Osmanlı Düşüncesinde Adalet”, Adalet Kitabı (Ed. Halil İnalcık, Bülent Arı, Selim Aslantaş), Kadim Yayınları, Ankara, ss.229-253.
• GÖDE, Kemal (1988), “Dünden Bugüne Türkler’de Meclis Hayatı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.3, ss.51-62.
• GÜMRÜKÇÜOĞLU, Saliha (2012), “Şikâyet Defterlerine Göre Osmanlı Teb’asının Şikâyetleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S.61(1), ss.175-206.
• GÜNAY, Ramazan (2013), “Osmanlı Arşiv Kaynakları İçerisinde Ahkâm Defterleri: Gelişim Seyri, Muhtevası ve Önemi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.17(9), ss.9-29.
• İNALCIK, Halil (1988), “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hal ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, S.7-8, ss.33-54.
• İNALCIK, Halil (2003), Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ: 1300-1600, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• İNALCIK, Halil (2012a), “Kazasker Ruznamçe Defterine Göre Kadılık”, Adalet Kitabı (Ed. Halil İnalcık, Bülent Arı, Selim Aslantaş), Kadim Yayınları, Ankara, ss.121-142.
• İNALCIK, Halil (2012b), “Osmanlı Hukuk Sisteminde Adaletin Üstünlüğü”, Adalet Kitabı (Ed. Halil İnalcık, Bülent Arı, Selim Aslantaş), Kadim Yayınları, Ankara, ss.143-206.
• İZCİ, Ferit ve KARHAN, Zeynep (2022), “Türk Devlet Yönetimi Geleneğinde İstişare Fonksiyonu: Geçmişten Günümüze Bir Analiz”, Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, S.5(2), ss.141-163.
• KÖKSAL, Osman (2006), “Osmanlı Hukukunda Bir Ceza Olarak Sürgün ve İki Osmanlı Sultanının Sürgünle İlgili Hattı-ı Hümayunları”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S.19(19), ss.283-341.
• KANTEMİR, Dimitri (1979), Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (Çev. Özdemir Çobanoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, Cilt 2.
• MERCAN, Mehmet (2007), “II. Abdülhamid Dönemine Ait Bir Jurnal Örneği: Sivas Valisi Halil Rıfat Paşa Hakkında Bir İhbârnâme”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.17(2), ss.341-369.
• MUMCU, Ahmet (2007), Divan-ı Hümayun, Phoenix Yayınları, Ankara.
• MUMCU, Uğur (1971), “Türk Hukukunda Memurların Yargılanması”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S.28(1), ss.133-182.
• NAGY, Kaldy (1969), “XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Merkezi Yönetimin Başlıca Sorunları”, TAD - Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, S.12, ss.49-56.
• ONAR, Sıddık Sami (1966), İdare Hukukunun Umumî Esasları, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, Cilt 2.
• ORTAYLI, İlber (2012), Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara.
• ÖZKAN, Abdullah (2009), Osmanlı Tarihi, Boyut Yayıncılık, İstanbul.
• ÖZÖN, M. Nihat (1988), Osmanlıca – Türkçe Sözlük, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 4. Baskı.
• SATIŞ, İhsan (2011), “Sadâret’ten Başvekâlet’e Sadrazamlık”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S.6(3), ss.1715-1728.
• T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (1993), 3 numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara.
• T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (1994), 5 numaralı Mühimme Defteri (973 / 1565–1566), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara.
• T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (2000), 82 Numaralı Mühimme Defteri (1026-1027/1617-1618), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara.
• T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (2002), 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041(1042)/1630-1631(1632), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara.
• TEKİN, Zeki (2007), “Zeynel Bey ve Oğullarının Hakkâri Hâkimliği Mücâdelesi ve İsyânları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.10(2), ss.119-132.
• TEMELKURAN, Tevfik (1975), “Divan-ı Hümayun Mühimme Kalemi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S.6, ss.129-177.
• UNAN, Fahri (2012), “Osmanlı İdare Felsefesinde Adalet”, Adalet Kitabı (Ed. Halil İnalcık, Bülent Arı, Selim Aslantaş), Kadim Yayınları, Ankara, ss.105-119.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1988), Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ÜÇOK, Coşkun, MUMCU, Ahmet ve BOZKURT, Gülnihal (2014), Türk Hukuk Tarihi, Turhan Kitapevi, Ankara.