Üniversite Özerkliği Üzerine Tarihsel Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 4, 1311 - 1326, 03.01.2024

Fatma Buğday

https://doi.org/10.33712/mana.1401064

Öz

Orta Çağ Avrupası’nda ortaya çıktığı kabul edilen üniversitelerin niteliği ve fonksiyonu yüzyıllar içerisinde dönüşerek devam etmiştir. Üniversitelerin tarihsel gelişim sürecinde ve kültürel mirasında 19. yüzyılda ortaya çıkan Humboldt Üniversitesi modeli önem taşımaktadır. Özerklik üzerine inşa edilen bu model üzerinden modern üniversite dönemine geçilmiştir. Humboldt Üniversitesi modelinde üniversite özerkliği bilimin kamuya yönelik hizmet ve sorumluluğundan dolayı devlet otoritesi kavramı dışında gelişmiştir. Çalışmada, bilgi üretimi ve bilginin toplumsallaştırılması için üniversite özerkliğine neden gereksinim duyulduğu hususunun tarihsel gereksinimler üzerinden incelenmesi ve üniversite kavramını tarihsel gelişim içerisinde analizi amaçlanmıştır. Makale, nitel araştırma yöntemiyle betimsel olarak incelenmiştir. Bu kapsamda iki ana bölüm olarak tasarlanan çalışmanın birinci bölümünde; tarihte üniversite olarak kabul edilebilecek kurumların dönüşümü, özerklik temelinde, literatürde yer alan üç dönem üzerinden incelenmiştir. İkinci bölümde ise üniversite özerkliğinin anlamı, tanımı, kapsamı ve türleri tartışıldıktan sonra üniversite özerkliğine yönelik tutumlar analiz edilmiştir. Makalede şu tespitlere varılmıştır: Orta Çağ dönemi üniversitelerinde bilginin üretilmediği aktarıldığı bir yapılanma ile birlikte kısmi bir kurumsal özerkliğe sahip oldukları görülmektedir. Humboldt Üniversitesi Modeli ile birlikte modern üniversiteye geçiş yapılarak bilginin üretimi önem kazanmıştır. Bu doğrultuda bilgi üretimi için akademik özgürlüğe gereksinim duyulup üniversite özerkliğine vurgu yapılmıştır. Girişimci Üniversite modelinde ise üniversite özerkliğinin iktisadi boyutu olan mali özerkliğin diğer özerklik göstergelerine göre nispeten yükseldiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Üniversite, Özerklik, Üniversite Özerkliği, Akademik Özgürlük, Tarihsel İnceleme

A Historical Study of University Autonomy

Öz

This study, it is examined why university autonomy is needed for the production of knowledge and the socialization of knowledge. The article was analyzed descriptively with the qualitative research method. The basic approach of the study is to analyze why university autonomy is needed and the concept of the university in historical development. Universities are considered ontologically to have emerged in Europe in the Middle Ages. Along with the quality and function of the concept of university, the transformation experienced over the centuries and the Humboldt University model that emerged in the 19th century, when we follow this cultural heritage, are important. Through this model, academic autonomy was emphasized and a transition to modern university studies was made. University autonomy has developed out of the concept of state authority due to the public service and responsibility of science. The logical framework of the article consists of three parts. In the historical development process, primarily medieval universities were studied. Afterward, the Humboldt University model that emerged in the 19th century was examined. Through this model, academic autonomy was emphasized and a transition to modern university studies was made. Afterwards,Third Generation Universities were examined. In the last part, the concepts of university autonomy and academic freedom are discussed and analyzed in the body of international declarations.

Anahtar Kelimeler

University, Autonomy, University Autonomy, Academic Freedom, Historical Review

Kaynakça

• AAUP – AMERICAN ASSOCIATION OF UNIVERSITY PROFESSORS (1915), “1915 Deklaration of Principles on Academic Freedom and Academic Tenure”, Reports, ss.291-301, https://www.aaup.org/NR/rdonlyres/A6520A9D-0A9A-47B3-B550-C006B5B224E7/0/1915Declaration.pdf (Erişim Tarihi: 01.10.2022).
• AAUP – AMERICAN ASSOCIATION OF UNIVERSITY PROFESSORS (1940), “1940 Statement of Principles on Academic Freedom and Tenure with 1970 Interpretive Comments”, Reports, ss.13-19, https://www.aaup.org/report/1940-statement-principles-academic-freedom-and-tenure (Erişim Tarihi: 01.10.2022).
• AKARSU, Bedia (1998), Felsefe Terimleri Sözlüğü, İnkılâp Kitabevi, Ankara.
• ALBORNOZ, Orlando (1991), “Autonomy and Accountability in Higher Education”, Prospects, S.21, ss.204-213.
• BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ (2021), “Kamu Araştırma Üniversitesinin Geleceği: Akademik Özgürlük ve Üniversite Özerkliği İlkeleri Temelinde Bir Arayış”, Üniversitelerde Yönetim Yapılanması Çalışma Komisyonu Raporu, Boğaziçi Üniversitesi Yayını, İstanbul, https://universitybogazici.files.wordpress.com/2021/07/uyykrapor13temmuz2021.pdf (Erişim Tarihi: 01.10.2022).
• BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ (2022), “Çalıştay Sonuç Raporu”, Türkiye’de Yükseköğretim Alanının Yeniden Yapılandırılması Çalıştayı, ss.1-63, https://univ-forum.org/images/pdf/Calistay_Sonuc_Raporu_Dijital.pdf (Erişim Tarihi: 01.10.2022).
• BURKE, Peter (2001), Bilginin Toplumsal Tarihi (Çev. Mete Tuncay), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• CEVİZCİ, Ahmet (2005), Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul, 6. Baskı.
• ÇELİK, Zafer ve GÜR, Bekir S. (2012), “Akademik Özgürlüğe Kör Bir Üniversite Özerkliği”, Eğitim-Öğretim ve Bilim Araştırma Dergisi, S.8(23), ss.28-31.
• ÇELİK, Zafer ve GÜR, Bekir S. (2014), “Yükseköğretim Sistemlerinin Yönetimi ve Üniversite Özerkliği: Küresel Eğilimler ve Türkiye Örneği”, Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, S.4(1), ss.18-27.
• DELLALOĞLU, Besim (2021), Poetik ve Politik, Bir Kültürel Çalışmalar Ansiklopedisi, Timaş Yayınları, İstanbul, 3. Baskı.
• EROL, Burçin (2005), “Orta Çağ Avrupası ve Üniversiteler”, Doğu Batı, S.8(33), ss.81-95.
• ESTERMAN, Thomas ve NOKKOLA, Terhi ve STEINEL, Monika (2011), University Autonomy in Europe II: The Scorecard, European University Association Corporate Web Page, https://eua.eu/downloads/publications/university%20autonomy%20in%20europe%20ii%20-%20the%20scorecard.pdf (Erişim Tarihi: 01.10.2022).
• GOFF, Le Jacques (2017), Orta Çağ’da Entelektüeller (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2. Baskı.
• GÜLEÇ, İsmail (2020), “Üniversite Fikriyatı, Geçmişten Geleceğe Üniversitelerin Dönüşümü”, İlim Eğitim Kültür Yayın Vakfı Analiz Raporu, S.25, ss.1-33.
• GÜLER, Aydemir (1997), “Üniversiteli Olmanın Sorumluluğu… Ama, 1995’de Ama, Türkiye’de…”, Bilim, Bilim Politikası ve Üniversiteler (Ed. Emine Akalın, Hakan Aydoğdu, Reşat Saraoğlu), Bağlam Yayınları, Ankara, ss.231-238.
• GÜNAL, İzge (2013), 50 Soruda Üniversite, Yedi Renk Yayınları, İstanbul.
• GÜNAY, Durmuş (2020), “Eğitim Felsefesinin Temel Bilgisi: Nasıl Öğreniriz?”, Eğitim Öğretim ve Bilim Araştırma Dergisi, S.16(48), ss.85-96.
• GÜNAY, Durmuş (2021), “Üniversite”, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi (Ed. Mehmet Ali Yekta Saraç), TÜBİTAK Bilim Yayınları, Ankara, 4. Cilt (S-Z).
• GÜRÜZ, Kemal (2003), Dünyada ve Türkiye’de Yükseköğretim Tarihçe ve Bugünkü Sevk ve İdare Sistemleri, YÖK Yayını, Ankara, https://www.yok.gov.tr/Documents/Yayinlar/Turk-Yuksekogretim-Arsivi/dunyada_ve_turkiyede_yuksekogretim_tar_ve_%20bugun_sevk_ve_idare_sistemleri_2003-4.pdf (Erişim Tarihi: 01.09. 2022).
• HATİBOĞLU, Mehmet Tahir (2000), Türkiye Üniversite Tarihi, Selvi Yayınevi, Ankara.
• HANÇERLİOĞLU, Orhan (2015), Düşünce Tarihi, Remzi Kitabevi, Ankara.
• HELVACIOĞLU, Ender (2012), “Bilimin Toplumsallaşması ve Bilim İnsanının Sorumluluğu”, Bilim ve Bilimsel Yöntem (Ed. Alâeddin Şenel), 7 Renk Yayınları, Ankara, ss.196-208.
• HIRSCH, Ernest (1998), Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin Gelişimi, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, Cilt 1.
• İNCİ, Osman (2012), Susturulan Akademya, Bellek Yayınları, Edirne.
• JOHNSON, Elmer D. (1965), A History of Libraries in the Western World, Scarecrow Press, New York / London.
• KAVİLİ ARAP, Sultan (2010), “Türkiye Yeni Üniversitelerine Kavuşurken: Türkiye’de Yeni Üniversiteler ve Kuruluş Gerekçeleri”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, S.65(01), ss.1-29.
• KILIÇBAY, Mehmet Ali (2012), “Gergin Bekleyiş Mutlu Sona Erdi: Çocuğumuz Üniversiteyi Kazandı...” Üniversite Bilim ve Türkiye (Ed. Vedat Bilgin), Binyıl Yayınevi, Ankara, ss.51-73.
• KÜÇÜKCAN, Talip ve GÜR, Bekir S. (2009), Türkiye’de Yükseköğretim: Karşılaştırmalı Bir Analiz, SETA Yayınları, Ankara.
• MAGNA CHARTA UNIVERSİTATUM (1988), “Magna Charta 1988”, Magna-Charta Corporate Web Page, https://www.magna-charta.org/magna-charta-universitatum/mcu-1988 (Erişim Tarihi: 01.09. 2022).
• MARANGOZ, Cafer (2008), Çağdaş Üniversite: Yarınlar İçin Düşünce Platformu, Eğitim ve Kültür Yayınları, Ankara.
• MERAY, Seha L. (1979), “Üniversite Kavramları ve Modelleri”, AÜSBF Dergisi, S.26(1), ss.13-66.
• NOORDA, Sijbolt (2019), “Neden Üniversite Özerkliğini ve Akademik Özgürlüğü Tartışmaya Devam Ediyoruz?”, EUA Corporate Web Page, 16 Ekim 2019, https://www.eua.eu/resources/expert-voices/130:why-we-continue-to-discuss-university-autonomy-and-academic-freedom.html (Erişim Tarihi: 01.11.2022).
• ODABAŞI, Yavuz (2006), “Değişimin ve Dönüşümün Aracı Olarak Girişimci Üniversite”, Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, S.1(1), ss.87-104.
• OECD (2003), Educcation Policy Analysis, OECD Publishing, Paris.
• ÖNDER, İzzettin (2008), “Üniversite Özerkliği, Bilimsel Özgürlük ve Demokrasi”, Dönüştürülen Üniversiteler ve Eğitim Sistemimiz (Der. Servet Akyol, M. Kemel Coşkun), Eğitim - Sen Yayınları, Ankara, ss.11-25.
• ÖRNEK BÜKEN, Nükhet (2006), “Türkiye Örneğinde Akademik Dünya ve Akademik Etik”, Hacettepe Tıp Dergisi, S.34(3), ss.164-170.
• ÖRS, Yaman (2012), “Bilim Felsefesi Açısından Bilimde Önermelerin Yanlışlanması ve Yöntem Üzerine Neler Söylenebilir?”, Bilim ve Bilimsel Yöntem (Ed. Alâeddin Şenel), 7 Renk Yayıncılık, İstanbul, ss.55-71.
• ÖZER, Yunus Emre (2011), “Girişimci Üniversite Modeli ve Türkiye”, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, S.30(2), ss.85-100.
• SAYILI, Aydın (1964), Orta Çağ İslam Dünyasında İlmi Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri (Avrupa ile Mukayese), Ankara Üniversitesi Dil - Tarih Coğrafya Fakültesi Yayını, Ankara.
• SEGGIE, Fatma Nevra ve GÖKBEL, Veysel (2014), Geçmişten Günümüze, Türkiye’de Akademik Özgürlük, SETA Yayınları, Ankara.
• ŞAHİN, Menekşe ve ALKAN, Reha Metin (2016), “Yükseköğretimde Değişim Dönüşüm Süreci ve Üniversitelerin Genişleyen Rolleri”, Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, S.5(2), ss.297-307.
• TANER, Timur (2000), Toplumsal Değişme ve Üniversiteler, İmge Kitabevi, Ankara.
• TEKELİ, İlhan (2003), Eğitim Üzerine Düşünmek, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara.
• TEKELİ, İlhan (2012), “Üniversite Sohbetleri”, Üniversite Bilim ve Türkiye (Ed. Vedat Bilgin), Binyıl Yayınevi, Ankara, ss.91-102.
• WISSEMA, Johan G. (2014), Üçüncü Kuşak Üniversitelere Doğru, Geçiş Döneminde Üniversiteleri Yönetmek (Çev. Nurkalp Devrim, Taciser Belge), Özyeğin Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2. Baskı.
• WORLD UNIVERSTY SERVICE (1988), “The Lima Declaration on Academic Freedom and Autonomy of Institutions of Higher Education”, Wusgermany Corporate Web Page, https://www.wusgermany.de/sites/wusgermany.de/files/userfiles/WUS-Internationales/wus-lima-englisch.pdf (Erişim Tarihi: 01.10.2022).