Mi’rac Olgusunun Mukayeseli İnşâsı: Hâverânnâme ve Hamse-i Nizâmî’de Mi’rac Minyatürleri

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 305 - 331, 31.12.2023

Hamit Arbaş

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1336773

Öz

Bu çalışmada, Timur Devleti (15. yüzyıl) eserlerinden İbn Husâm Husafî’nin (ö.875/1470-1471).Hâverânnâme’si ile Safevî Devleti (1501-1736) eserlerinden Nizâmî’nin(ö.597-611/1201-1214) Hamsesi’ndeki miʿrac tasvirleri mukayeseli olarak incelenmiştir. Hâverânnâmedeki eseri Timurlu dönemi Şiraz minyatür okulu sanatçılarından Ferhad(ö.883/1478-1479) ve çırakları çizmiştir. Nizamî’nin Hamsesi’ndeki miʿrac minyatürü ise Safevî devrinin meşhur sanatçısı Sultan Muhammed (ö.963/1555-1556) tarafından çizilmiştir. Bu eserlerden Sultan Muhammed’in minyatürü yabancı yayınlarda yer almaktadır ancak bazı konuları açıklanmamıştır. Ferhad ve çırakları’nın miʿrac çalışması ise yayınlarda fazla yer almamıştır ve sadece yüzeysel birkaç cümle ile anlatılmıştır. Her iki minyatürde de görsel unsurların kompozisyonu ve imgelerin kullanımı farklılık arz etmekte; dolayısıyla her iki çalışma farklı sanatsal kalite ve inşâ kodlarını yansıtmaktadır. Öyle ki; her iki dönemin sosyo-kültürel unsurları, sanat-estetik anlayışları ve gündelik hayat formları (giyim-kuşam gibi) minyatürlerin görsel panoramasını farklı çerçevede şekillendirmektedir. İki dönemin sanatsal ve sosyal faktörlerinin ve minyatürdeki ortak görsel unsurların eserlerin giyim kuşam ve şahsiyetlerini etkilemiş, sanatçı bu iki döneme hâkim olan ruhani atmosferin sanat koruyucu ve müşterinin etkisi altında bir eser oluşturmuştur. Bu çalışma, her iki minyatürü bilim dünyasına mukayeseli olarak tanıtarak bir olgu ekseninde sanatın zaman üstü evrensel mesajını yeniden kurmayı amaçlamaktadır. Araştırmada elde edilen veriler analitik olarak incelendikten sonra betimleyici bir yöntemle değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Sanatları, Minyatür, Mi'rac, Haveranname, Hamse-i Nizami

Comparative Construction of the Mi’rac Phenomenon: Mi'rac Miniatures in Hâverannâme and Hamse-i Nizâmî

Öz

In this study, the depictions of miʿrac in the Haveranname of Ibn Husam Husafi (d.875/1470-1471), of the Timurid Era, and the Khamse of Nizami (d.597-611/1201-1214), of the Safavid Period (1501-1736), are examined comparatively. The work in Haveranname was produced by Farhad (d.883/1478-1479), the leading figure of the Shiraz miniature school of the Timurid period, and his apprentices. The miʿrac miniature in Nizami's Khamse was painted by Sultan Muhammed (d.963/1555-1556), a prominent artist of the Safavid period. Sultan Muhammed’s miniature is included in foreign publications, but some of its themes are not properly explained. The miʿrac of Farhad, on the other hand, has not been included in publications and has only been described in a few shallow sentences. In both miniatures, the composition of the visual elements and the use of imagery differ; thus, both works reflect different artistic qualities and construction codes. In fact, the socio-cultural elements of both periods, their understanding of aesthetics and forms of daily life (such as clothing and attire) shape the visual panorama of the miniatures in different frameworks. The artistic and social factors of the two periods and the common visual elements in miniatures affected the clothing and personalities of the works, and the artists created the works under the influence of art patron and customer in the spiritual atmosphere dominating these two periods. This study aims to reconstruct the timeless universal message of art on the axis of a phenomenon by comparatively introducing both miniatures to the scholarly world. The data obtained in the research are analyzed analytically and then evaluated with a descriptive method.

Anahtar Kelimeler

Islamic arts, Miniature, Mi'rac, Haveranname, Nizami's Khamse

Kaynakça

• Ajend, Yakub. Simâyı Sultan Muhammed-i Nakkaş. Tahran: Ferhengistan-i Hüner Yayınları, 2005.
• Akalay, Zeren. “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine 753 No’lu Nizami Hamsesi’nin Minyatürleri”. Sanat Tarihi Yıllığı 5 (1973), 389-409.
• Akar, Metin. Türk Edebiyatında Manzum Mi’râc-nâmeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987. Aksel, Malik. Türklerde Dinî Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Ali Babayi, Gülnar - Recebi, Muhammed Ali. “Cebrâil ez Menzar-i Âmûzehâyı Dinî ve İrfânî-i İslâmî ve Nemûdı an der Mi’racnâme-i Mir Haydar ve Nigâre-i Mi’racı Sultan Muhammed”. Feslnâme-i Danişgâhı Hüner 23 (2019), 83-102.
• And, Metin. Minyatürlerde Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012. Arbaş, Hamit. “Hâverânnâme’ye Ait Bilinmeyen Bir Minyatür: Hz. Ali’nin Ejderha İle Mücadelesi”. Dini Araştırmalar 62 (2022), 197-220.
• A’zem Kesiri, Atusa. “Mutâleayi Tetbîkî-i Mu’ellefehâyı Tasvîrî der Penc Nigâre-i Mi’racı Hz.Resûl (s.a.v)”. Neşriyei Hünerhâyı Sinâ’îyi İslâmî 3 (2018), 11-26.
• Cooper, Jean C. Ferheng-i Müsevver-i Nemâdhâyı Sünneti. çev. Meliha Kerbasiyan. Tahran: Ferşad Yayınları, 2000.
• Çağman, Filiz - Tanındı, Zeren. Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri. İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, 1979. Dâdver, Ebü’l-Kâsım - vd. “Berresi-i Tatbîkî-i Nigâre-i der Râh-ı Urşelim ve Nigâre-i Mi’rac Eser-i Sultan Muhammed ba Te’kîd ber Peyamber (s.a.v), Cebrâil ve Burak”. Mahnâme-i Pejuhiş der Hüner ve Ulûmı İnsânî 3 (2017), 41-65.
• Dehhodâ, Ali Ekber. Emsâl ve Hikem. Tahran: Emir Kebir Yayınları, 1991.
• Devâzdeh İmami, Mehdi - vd. “Mutâleayi Tatbîkî-i Vâki’eyi Mi’rac der Nigâre-i Mi’racı Sultan Muhammed ve Metn-i Mi’raciyehâyı Nizâmî”. Neşriyei Nigârine-i Hüner-i İslâmî 16 (2018), 15-29.
• Donis, A. Donis. Mebâdî-i Sevâdı Basari. çev. Nesim Menuçihrâbâdi. Tahran: Bâztâbı Endişe Yayınları, 2009.
• Edib Behruz, Muhsin. Mi’rac ez Didgâhı Kur’ân ve Rivâyât. Tahran: Şirketi Çap ve Neşri Beynelmilel, 2008. Efşar, Murteza - vd. “Berresi-i Revendi Nemâdgerâyî-i Şemâyilha der Nigargeri-i İslâmî ez Menzer-i Nişâneşinâsi”. Neşriyei Mutâle’ât-ı Hüner-i İslâmî 13 (2010), 37-54.
• Ehevâni, Said - Mahmudi, Fettane. “Vakavî-i Layehâyı Ma’nâyi der Nigârehâyı Nüsha-i Hâverânnâme ba Rûykerd-i Iconology”. Hünerhâyı Zibâ, Hünerhâyı Tecessümi 2 (2018), 23-34.
• Ettinghausen, Richard. Persian Ascension Miniatures of the Fourteenth Century. Roma: Academia Nazionale di Lincei, 1957.
• Gabain, Annemarie Von. “Renklerin Sembolik Anlamları”. çev. Semih Tezcan. Türkoloji Dergisi 3 (1968), 107-113.
• Gerşasbi Fahr, Muhammed Rıza - Hüseyni, Mehdi. “Berresi-i Nemâdı Burak der Mektebhâyı Herat ve Tebriz-i Do”. Feslnâme-i Pejuhişi-i Hünerhâyı Tecessümi-i Nakşmâye 5 (2010), 43-52.
• Gündüz, Şinasi. Dinlerde Yükseliş Motifleri ve İslâm’da Miraç. İstanbul: Vadi Yayınları, 1996.
• Güney, Gül - Aydın, Fevzi. “Süleymaniye Kütüphanesi’nde Bulunan Safevi Dönemi Özelliği Gösteren Bazı Yazma Eser Ciltlerinin Tezyinatı”. Unimuseum 3/1 (ts.), 30-41.
• Halimi, Muhammed Hüseyin. Usûl ve Mebânî-i Hünerhâyı Tecessümi. Tahran: İhyâ-ı Kitap Yay., 2005.
• Hüseyni, Mehdi. “Heft Evreng-i İbrahim Mirza”. Feslnâme-i Hüner 37 (1998), 100-120.
• İnal, Güner. Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlıya Kadar). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 1995.
• Jensen, Charles R. Tecziye ve Tahlil-i Âsâr-ı Hünerhâyı Tecessümi. çev. Beti Avakiyân. Tahran: Semt Yay., 2009.
• Karaman, Hayreddin - Çağrıcı, Mustafa. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, ts.
• Katip, Fatıma - vd. “Karkerdhâyı Tasvîri-i Hüneri-i Kur’ân der Tecessüm-i Beserî-i Vakıayı Mi’rac Mutâle’eyi Mevridi Nigâre-i Mi’rac-ı Sultan Muhammed”. Müessese-i Pejuhişi-i Müdiriyet-i Müdebbir 3 (2018), 174-186.
• Kefşçiyânı Mukaddem, Asgar - Yahakki, Meryem. “Berresi-i Enasır-ı Nemâdin der Nigârgerî-i Îrân”. Feslnâme-i Bağ-ı Nazar 19 (2011), 65-75.
• Kepes, Gyorgy. Zebân-ı Tasvîr. çev. Firuze Muhacir. Tahran: Suruş Yay., ts.
• Kerimi, Viktoriya - Gaysi, Haniye. “Bâznigeri-i İrfân der Mebânî-i Nigârgerîhâyı Mi’rac-ı Hz.Muhammed (s.a.v)”. Feslnâme-i Peykere 10 (2016), 31-43.
• Medhizâde, Ali Rıza. “Mukayesei Tatbikî-i Nigâre-i Mi’rac der Hamse-i Nizâmî ve Falnâme-i Tahmasıbî”. Cilve-i Hüner 14 (2015), 5-16. Meliki, Tuka. “Feriştegânı Nekkâşî”. Kitâbı Mâhı Hüner 120 (2008), 86-92.
• Muhammedzâde, Mehdi. Nişâneşinâsî-i Şemayilnigârî-i Peyamber-i Ekrem (s.a.v) ba Te’kîd ber Nigârehâyı Îrânî İslâmî. Tebriz: Neşr-i Risâlet-i Ya’kûbî, 2008. Muhammedzâde, Mehdi - vd. “Nişânehâyı Beserî-i Mi’rac-ı Peyamber (s.a.v) der Nigârgerî-i Osmanî Mutâle’eyi Mevridi Nüsha-i İskendernâme-i Ahmedî”. Neşriye-i Pejuhiş der Hüner ve Ulûm-ı İnsânî 9 (2018), 93-106.
• Muhsini-i Tefti A’zem - Kerimi, Ali Rıza. “Vakavî-i Nakş-i Firişte der Nakkaşihâyı Mi’racı Hz. Muhammed (s.a.v) der Devrehâyı Teymurî ve Safevî”. Pejuhişnâme-i Grafik-i Nakkaşi 3 (2019), 203-218.
• Mütefekkirâzâd, Meryem - Şayistefer, Mehnaz. “Nigâhi ber Hikmet-i Ma’nevî-i Nigârgerî-i Îrânî Mutâle’e-i Mevridi Nigâre-i Mi’rac-ı Peyamber (s.a.v)”. Neşriye-i Kitâbı Mâh-ı Hüner 183 (2013), 88-95.
• Seferzâde, Nağme - Ahmedi, Behram. “Berresi-i Tasvîr-i Fereştegân der Nakkaşi-i Devre-i Kâcâr”. Feslnâme-i Peykere 5 (2014), 47-56.
• Seguy, Marie Rose. Mi’râcnâme. Sefer-i Mu’cizeâsâyı Peyamber (s.a.v). çev. Mehnaz Şayistefer. Tahran: Müessese-i Mutâle’âtı Hüner-i İslâmî, 2006.
• Şayansirişt, Ekber - vd. “Vakavî-i Nigâre-i Mi’rac-ı Peyamber-i Ekrem (s.a.v) der Nüsha-i Hatti-i Heft Evreng-i Freer Gallery ba Ruykerd-i Beynametniyet-i Gerard Genette”. Neşriye-i Nigârine-i Hüner-i İslâmî 19 (2020), 5-19.
• Şayistefer, Mehnaz. Enasır-ı Hüneri Şî’î der Nigârgeri ve Ketibenigâri-i Teymuriyân ve Safevîyân. Tahran: Müessese-i Mutâle’âtı Hüner-i İslâmî, 2005.
• Şayistefer, Mehnaz - Kiyai, Taci. “Berresi-i Nemâdhâyı Nûr ve Ferişte-i Râhnümâ ya Pîr-i Ferzâne der Ferheng-i Îrân”. Feslnâme-i Mutâle’âtı Hüner-i İslâmî 2 (2005), 29-50.
• Şeşen, Ramazan. “Câmiu’t-Tevârîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 7. Ankara: TDV Yay., ts. Şeyhi, Ali Rıza - Sadıkifer, Meliha. “Mutâle’e-i Seyr-i Tahavvül-i Tasvîrî-i Burak der Nigârgerî-i Îrânî ez Karn-ı Heftüm ta Sizdehüm-i Hicrî-i Kamerî”. Mebânî-i Nazerî-i Hünerhâyı Tecessümi 5 (2018), 93-106.
• Şin Deştgil, Helena. Mi’rac Nigârî-i Nüshehâyı Hattî ta Nakkaşihâyı Merdümî ba Nigâhi be Peykernigârî-i Hz.Muhammed (s.a.v). Tahran: İntişârâtı İlmî ve Ferhengi, 2012.
• Tanındı, Zeren. Siyer-i Nebî: İslâm Tasvir Sanatında Hz.Muhammed’in Hayatı. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yay., 2006.
• Tanındı, Zeren. Türk Minyatür Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1996.
• Tubihayı Necefabadi, İlahe - Fenai, Zehra. “Tahlil-i Kârbord-i Reng der Nigârehâyı Mi’racnâme-i Mir Haydar ber Mebnâyı Caygâhı Reng der Kur’ân-ı Mecîd ve Ahadis”. Neşriye-i İlmî Pejuhişî-i Mutâle’ât-ı Hüner-i İslâmî, 98-119.
• Ukasha, Tharvat. Nigârgerî-i İslâmî. çev. Seyyid Gulam Rıza Tahami. Tahran: Havza-i Hüneri Yay., 2001.
• Uluç, Lale. Türkmen Valiler Şirazlı Ustalar Osmanlı Okurlar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006.
• Vezir-i Büzürg, Rukiyyetü’ssâdât - Ahmedi, Behram. “Berresi-i Nigâre-i Mi’rac-ı Peyamber (s.a.v) Eser-i Sultan Muhammed ber Esas-ı Araı Panofsky”. Neşriye-i Pejuhiş der Hüner ve Ulûm-ı İnsânî 10 (2018), 25-34.
• Welch, Stuart Cary. “Nigârgerî-i Nusahı Hattî der İran”. çev. Seyyid Muhammed Tariki. Feslnâme-i Hüner 30 (1996), 101-168.
• Yavuz, Salih Sabri. “Mi’râc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/132-135. Ankara: TDV Yay., 2005.
• Yiğit, Neslihan. Miracnameler ve Minyatürlenme Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• Zari’zâde, Fehime - Hazai, Muhammed. “Süver-i Hayal der Tablo-i Mi’rac-ı Hz.Resûl (s.a.v) Eser-i Sultan Muhammed”. Neşriye-i Kitab-ı Mahı Hüner 166 (2012), 90-95.