Bir Retorik Olarak İnsanın “Eşref-i Mahlukat” İddiası (İsrâ Sûresi 70. Âyet bağlamında)

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 435 - 468, 31.12.2023

İdris Sami Sümer

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1341021

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’de insanın değerine olumlu manada işaret eden birçok âyet olduğu gibi onun hata, günah ve kusurlarına da temas eden âyetler vardır. Bu âyetlerde, insanın değerine mutlak surette bir yücelik hamledilmediği gibi kesin olarak kötülük ile de vasıflandırılmamıştır. Kur’ân, insanın değerini genel olarak inanç ve davranışları üzerinden ölçü almıştır denilebilir. Kur’ân’ın bu genel tavrına rağmen müslüman kültürdeki insan için kullanılan “eşref’i-mahlûkât/mahlûkâtın en şereflisi’’ söylemi oldukça iddialı bir ifadedir. Dinî gelenekte meşhur olan bu ifade, gözlemlerimize göre genelde İsrâ Sûresi yetmişinci âyetle irtibatlandırılmaktadır. Fakat mezkûr âyette bu ifadeyi bütün yönleri ile destekleyecek bir delil yoktur. Âyette insanın bütün varlıklardan değil bazı varlıklardan üstün kılındığı söylenmiştir. Buna rağmen ‘‘insanın en değerli varlık olduğu’’ söyleminin bu âyet ile delillendirilmesi kasti olmasa da âyetin söylemediği bir anlamı ona hamletmek yanlışını doğurmaktadır. Bu çalışmada, ‘‘eşref’i-mahlûkât’’ ifadesinin gerçekliği bu ifadeye delil olarak zikredilen el-İsrâ Sûresi 17/70. Âyeti bağlamında inceleme konusu yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kur'ân, Tefsir, İnsan, Varlık, Eşref’i-Mahlûkât

Destekleyen Kurum

Destekleyen Kurum Yoktur

As a Rhetoric, Man's Claim of "Eşref-i Mahlukat" (In the context of the 70th verse of the Isra Surah)

Öz

In the Qur'an, there are many verses that positively point to the value of man, as well as verses that touch on his mistakes, sins and flaws. In these verses, the value of man is not absolutely attributed to greatness, nor is it definitely characterized by evil. It can be said that the Qur'an measures the value of human beings through their beliefs and behaviors in general. Despite this general attitude of the Qur'an, the discourse of "ashref-i mahlûkat/the most honorable creature" used for people in Muslim culture is a very assertive expression. According to our observations this expression, which is famous in the religious tradition, is generally associated with the seventieth verse of Isra Surah. However, there is no evidence in the aforementioned verse to support this statement in all its aspects. In the verse, it is said that man is not superior to all beings, but to some beings. Despite this, the proof of the statement that "man is the most valuable being" with this verse leads to the mistake of attributing a meaning that the verse does not say to it, even if it is not intentional. In this study, the authenticity of the expression "ashref-i mahlûkat" will be the subject of examination in the context of al-Isra 17/70, which is cited as evidence for this statement.

Anahtar Kelimeler

Qur, Exegetic, Human, Being(Creations), "Esref’i-Mahlûkât" (the most honorable of creation)

Kaynakça

• Abdulbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1996.
• Aclûnî, İsmail b. Muhammed b. Abdulhâdî el-. Keşfu’l-hafâi ve müzîlü’l-ilbâs. ed. Muhammed Abdulazîz el-Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Aristoteles. Retorik. çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1995.
• Atay, Hüseyin. “Allah’ın Halifesi İnsan”. ed. Neşet Çağatay. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (1970), 71-81.
• Aydın, Mehmet S. “İkbal’in Felsefesinde İnsan”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (1987), 83-107.
• Beğavî, Ebû Muhammed el- Hüseyin b. Mes’ûd. Meâlîmu’t-tenzîl fi tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezzâk el-Mehdi. Beyrut: Dâr’u İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1999.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl (Tefsîru’l-Beyzâvî). ed. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘aşlî. Beyrut: Dâr’u İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1418.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâr’u Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2005.
• Çağrıcı, Mustafa. “Yaratma”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 324-329. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “el-Beyân ve’t-tahsîl”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/29-30. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Azim, ts.
• Evkuran, Mehmet. “İnsan Doğasını Yeniden Düşünmek”. Marife 1 (2003), 229-238.
• Fahri, Macid. “Mutezilenin İnsan Anlayışı”. çev. Muhammed Koçak. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 389-404.
• Ferahîdî, Ebu Abdurrahman el-Halîl b. Ahmed b. Amr el-. Kitâbu’l-Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmirâî. 8 Cilt. Dâr’u ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Muessetu’r-Risâle li’t-Tabâti ve’n-Neşri ve’t-Tevziî, 2005.
• Gençoğlu, Funda. “Posthumanizm Tartışmasının Düşündürdükleri: Haddini Bilmek ile Haddini Aşmak Arasında İnsan”. Kaygı 20/1 (2021), 70-91.
• Görkaş, İrfan. “Farabi’nin İnsan Tasavvuru”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 50 (2013), 291-305.
• Güler, Musa. “Al-Mu’minûn Sûresi 12-14. Ayetlerin Tefsiri Bağlamında İnsanın Yaratılış Merhaleleri Üzerine Bir İnceleme”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1 (2021), 167-200.
• Isfehânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyin b. Muahmmed Râğıb. Tefsîru’r-Râğıb el-Isfehânî. ed. Hind bnt. Muhammed b. Zâhid Serdâr. Mekke: Külliyetu’t-Da‘veti’i ve usûli’d-Dîn Câmiat’u Ümmü’l-Kurâ, 2001.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnûsiyyet’u li’n-Neşr, 1984. İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-ʿArab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed. el-Beyân ve’t-Tahsîl. ed. Muhammed Hacî ve Âharûn. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyyi, 2. Basım, 1988.
• İsfahânî, Râgıb. el-Mufredât fi ğarîbi’l Kur’ân. Beyrut: Dâru’l- Ma‘rife, 2001.
• Kaya, Osman - Çiçek, Hacı. “İsra Sûresi 17/70 Âyeti Bağlamında Efdaliyet Meselesi”. Route Educational and Social Sciense Journal 6/3 (2019).
• Kayravânî, Yahyâ b. Sellâm. Tefsîr’u-Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004. Kurtûbî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bekir el-. el-Câmi‘u li-Aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmud es-Semerkandî. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2007.
• Meâfirî, Ebu Bekr b. el-Arabî el-. en-Nâsih’u ve’l--Mensûhu fi’l-Kurân’il-Kerîm. ed. Abdulkebîr el-Ulvî el-Medğarî. 2 Cilt. Mektebutu’s-Segâfeti’t-Dîniyye, 1992.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafa el-. Tefsîru’l-Merâğî. 30 Cilt. Mısır: Şeriket’u Mektebet’u ve Matbaat’u Mustafa el- Bâbî el Halebî ve Evlâduhû, 1. Basım, 1946.
• Mukâtil, Ebu’l-Hasen Süleyman b. Tefsîr’u Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Dar’u-İhyai’t-Turas, 1. Basım, 1423.
• Özervarlı, M. Sait. “Melek”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/40-42. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Öztürk, Yaşar Nuri. “Kur’ân’da İnsan Kavramı”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 0/3 (2012).
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-ğayb. Beyrut: Dâr’u İhyâi’t- Turâsi’l- Arabî, 1999.
• Sülemî, Ebu Muhammed Izzettîn Abdulazîz b. Abdusselâm es-. Kavâıdu’l-Ahkâm fi Mesâlihı’l-En‘âm. ed. Tâhâ Abdurrahman Said. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• Sümer, İdris Sami. Kur’ân’da Mülk Kavramı ve Allah’ın Hükümranlığı Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: İlâhiyât, 1. Basım, 2023.
• Taberî, Muhammed b. Cerir, b. Yezîd el-Bağdâdî. Câmiu’l-beyân an te’vili’ âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Mekketü’l-Mükerreme: Dâru’t-Terbiyeti ve’t-Türâs, ts.
• Turhan, Abdullah. “Kur’ân’da İnsanın Mükerrem Kılınışının Mahiyeti ve Modern Meydan Okumalar”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 6/1 (2023), 226-243.
• Uçar, Şahin. “İnsan, Varlık ve Zaman”. İslam Araştırmaları Dergisi 6 (2001), 137-154.
• Yar, Erkan. “Kur’ân’ın İnsan Öğretisi”. İslâmî İlimler Dergisi 1 (2007), 21-43.
• Yavuz, Y. Şevki. “Ruh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/187-192. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâik-i gavâmîdi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sevd,. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, ts.