Behaviors and Reactions of Ottoman Society Against Plague Epidemics (17-19th century)

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 333 - 364, 31.12.2023

Emrah İstek

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1372937

Öz

Plague is one of the leading epidemic diseases affecting large masses in the history of humanity. The plague, which caused the death of millions of people, the evacuation of settlements and political, economic and cultural changes for centuries, also deeply affected the Ottoman Empire.
As epidemics spread across the country, they scare and traumatize societies. As a matter of fact, the epidemic seen in a big city spreads in a short time both at the point of discourse and disease. This spread rate is slower when seen in the countryside. In addition to the efforts made by the state against the epidemic or the attempts of doctors to eliminate the disease, the diversity of the society's reactions increased and had effective consequences on behaviors.
In this study, the epidemics that emerged in the Ottoman Empire between the 17th and 19th centuries were emphasized. First of all, the dates of occurrence of the disease are given in order to determine how often such a disaster occurs. The subject will be examined under sub-headings such as religion-based surrender, quarantine practices and reactions to this practice, funeral procedures and attitudes towards the state during epidemics. Within the framework of these titles, the effect of taun in Ottoman society and the reaction of the people to the epidemic will be measured. These issues will be investigated by referring to the memoirs and chronicles, especially the works of the travelers who were the living witnesses of the period. Thus, it is aimed to reveal the reactions and behaviors given in the past periods in the epidemics, which are also considered as major disasters. Finally, it is thought that this study will provide historical and sociological data for the academic community investigating the reactions shown in similar epidemic disasters that have been experienced / likely to be experienced in our century.

Anahtar Kelimeler

Plague, Epidemic, Ottoman society, Travelogues

Veba Salgınlarına Karşı Osmanlı Toplumundaki Davranışlar ve Tepkiler (17-19. yy.)

Öz

İnsanlık tarihinde geniş kitleleri etkileyen salgınların başında veba hastalığı gelmektedir. Yüzyıllar boyu milyonlarca insanın ölümüne, yerleşim yerlerinin boşalmasına ve bunların yanı sıra siyasî, ekonomik ve kültürel değişimlere sebep olan veba, Osmanlı Devletini de derinden etkilemiştir.
Salgınların toplumsal bir korkuyu veya travmayı tetiklemesi, ülke geneline yayılmasıyla doğru orantılı olmuştur. Nitekim büyük bir şehirde görülen salgın, kısa sürede hem söylem hem de hastalık yapma noktasında yayılırken, taşrada ise bu durum her iki açıdan da yavaş olmuştur. Salgına karşı devlet nezdinde gösterilen çabalar veya doktorların hastalığı bertaraf etmek üzere yaptıkları girişimlerin yanında, toplumun verdiği tepkilerin çeşitliliği artmış ve davranışlar üzerinde etkili sonuçları olmuştur.
Bu çalışmada 17. ve 19. yüzyıllar arasında Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkan salgınlar üzerinde durulmuştur. Öncelikle böylesi bir afetin ne kadar sıklıkla yaşandığını tespit edebilmek için hastalığın ortaya çıkış tarihleri verilmiştir. Konu, din temelli teslimiyet, karantina uygulamaları ve bu uygulamaya gösterilen tepkiler, cenaze işlemleri ve salgın dönemlerinde devlete karşı tutumlar gibi alt başlıklar halinde irdelenecektir. Bu başlıklar çerçevesinde taunun Osmanlı toplumundaki etkisi ve halkın salgına karşı gösterdiği tepki ölçülecektir. Söz konusu hususlar başta dönemin canlı şahitleri olan seyyahların eserlerinden olmak üzere hatırat ve kronik eserlere başvurularak ortaya konacaktır. Böylece büyük afetler olarak da değerlendirilen salgınlardaki geçmiş dönemlerde verilen tepki ve davranışların ortaya çıkartılması hedeflenmiştir. Son olarak bu çalışmanın yüzyılımızda yaşanmış/yaşanması muhtemel benzer salgın afetlerinde gösterilen tepkileri araştıran akademik çevre için tarihsel ve sosyolojik veriler sunacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Veba, Salgın, Osmanlı Toplumu, Seyahatnameler.

Kaynakça

• Ayar, Mesut. Osmanlı Devletinde Kolera Salgını İstanbul Örneği (1892-1895). Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2005.
• Blount, Henry. Doğu Akdeniz’e Yolculuk (1634). çev. Dilek Cenkçiler. Ankara: ODTÜ, 2010.
• Bulan, Ayşe. Haşimi hayatı, edebi kişiliği ve divanının tenkidli metni. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/451076
• Busbecq, Ogier Ghislein De. Türk Mektupları. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
• Can, Aykut. Seyyîd Hasan, Sohbetnâme, I. cilt, (1071-1072/1660-1661), (İnceleme-metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=1z7XX3IYEjppBBD_FI5kjw&no=jIlwUEXNWcw1WAgJXRyzvQ
• Castlemaine, Roger Palmer of. Warhaffter Bericht von den jetzigen Kriege so zwischen den Venetianern und den Türken geführt wird. Frankfurt: Blasius Jlsnern, 1668.
• Chandler, Richard. Reisen in Klein Asien. Leipzig: Weidmann & Reich, 1776.
• Covel, John. Bir Papazın Osmanlı Günlüğü Saray Merasimler Gündelik Hayat. çev. Nurten Özmelek. Ankara: Dergâh Yayınları, 2011.
• Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. çev. Robert Dankof, Seyit Ali Kahram ve Yücel Dağlı. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Vekayiat. çev. Abdülkadir Özcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislamı Ebussuud Efendi Fetvaları. İstanbul: Kapı Yayınları, 2009.
• Ebu’l-Hüseyin Muslim ibnu’l-Haccâc el-Kuşeyri en-Niysâbüri. Sahîh-i Müslim ve Tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1988.
• Emecen, Feridun. “Mehmed III”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/407-413. Ankara: TDV Yayınları, 2003. Erzurumlu İbrahim Hakkı. Marifetname. ed. M. Fuad Başar. İstanbul: Alem Yayınları, 2009.
• Fuhrmann, Mathias. Alt- und Neues Wien. Wien: Prasser, 1738. http://www.digital.wienbibliothek.at/wbrobv/393107 Grelot, Josephus. İstanbul Seyahatnamesi. İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., 1998.
• Hammer, Joseph V. Büyük Osmanlı Tarihi. 10 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, ts.
• İstek, Emrah. “Osmanlı Hekimlerinin Türkçe Tıp Eserlerinde Veba Hastalığı ve Tedavisi”. Tarih Okulu Dergisi (TOD). 11/35 (2018), 128-152. https://doi.org/10.14225/Joh1319
• Loir, Sör Clausier du. Du Loir Seyahatnamesi IV. Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları. çev. Mustafa Daş. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
• Lubenau, Reinhold. Reinhold Lubenau Seyahatnamesi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. çev. Nuri Akbayar. 4 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Montagu, Lady. Doğu Mektupları. çev. Murat Aykaç Erginöz. İstanbul: Örgü Yayınları, 2014.
• Mossensohn, Miri Shefer. Osmanlı Tıbbı Tedavi ve Tıbbi Kurumlar 1500-1700. çev. Bülent Üçpınar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Naima, Mustafa Efendi. Tarih-i Na’ima. çev. Mehmet İpşirli. IV Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
• Olivier, Antonie. 18. Yüzyılda Türkiye ve İstanbul. İstanbul: Kesit Yayınları, 2007.
• Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850). çev. Serap Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
• Paşa, Abdurrahman Abdi. Abdurrahman Abdi Paşa Vekayi’-Namesi. ed. Fahri Çetin Derin. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2008.
• Peçevi, İbrahim. Peçevi Tarihi. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Polonyalı Simeon. Polonyalı Bir Seyyahın Gözünden 16. Asır Türkiye’si. İstanbul: Köprü Yayınları, 2016.
• Râşid Mehmed Efendi. Tarih-i Raşid ve Zeyli Raşid Mehmed Efendi Çelebizade İsmail Asım Efendi. ed. Abdülkadir Özcan vd. çev. Halit Özkan vd. 3 Cilt. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Rycaut, Paul. The history of the Turkish empire from the year 1623 to the year 1677 containing the reigns of the three last emperours. London, 1680.
• Santuri Ali Ufki Bey. Topkapı Sarayı’nda Yaşam. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Sarıyıldız, Gülden. “Karantina”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/463-465. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Seetzen, Ulrich Jasper. İstanbul Günlükleri 12 Aralık 1802-22 Haziran 1803. çev. Selma Türkis Noyan. 2 Cilt. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Selaniki Mustafa Efendi. Tarih-i Selânikî. çev. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Tavernier, Jean-Baptiste. Tavernier Seyahatnamesi. çev. Teoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
• Thévenot, Jean. Thevenot Seyahatnamesi. ed. Stefanos Yerasimos. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009.
• Tott, François de. Türkler ve Tatarlar Arasında , On Sekizinci Yüzyılda Osmanlı Türkleri. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1996.
• Tournefort, Joseph de. Tournefort Seyahatnamesi. ed. Stefanos Yerasimos. çev. Teoman Tunçdoğan - Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
• Tugi, Hüseyin. Musîbetnâme. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010. https://kutuphane.ttk.gov.tr/details?id=548556&materialType=KT&query=Aykut%2C+Nezihi. Üçel-Aybet, Gülgün. Osmanlı Ordusu (1530-1699). İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Varlık, Nükhet. Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• White, Sam. Osmanlı’da İsyan İklimi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2012.
• Wittman, William. Osmanlı’ya Yolculuk. Ankara: ODTÜ, 2011.
• Zinkeisen, Johann Wilhelm. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. ed. Erhan Afyoncu. çev. Nilüfer Epçeli. 7 Cilt. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2011.
• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): Ali Emîri (AE. SAMD, III; AE. SMST, II)
• Hattı Hümâyun (HAT, 395, 451, 462, 706)
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d. 14680)
• Mektûbat Kalemi (MKT.MHM., 140)
• Mühimme Defterleri (DVNSMHM.d, 2, 22, 28, 33, 40, 136)
• Topkapı Sarayı (TS. MA.)