Кыргыз Мамлекеттүүлүгүнүн Башаты Жана Негизги Өнүгүү Этаптары

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 4, 1698 - 1704, 26.10.2022

Muratbek Kocobekov

https://doi.org/10.33206/mjss.1030226

Öz

 Кыргыздардын мамлекеттүүлүк маселеси кыргызтаануу илиминдеги айрыкча татаал да, олууттуу да проблемалардын катарына кирет. Алар качан мамлекет куруп, өз алдынча саясат жүргүзүп, эл аралык мамилелердин субъектисине айлангандыгы туурасында бир жактуу көз караш жок. Мындан улам айрым окумуштуулар кыргыз мамлекетинин түптөлүш маселесин алардын Енисей аймагында курулган саясий биримдигин белгилешсе, кээ бир илим адамдары Улуу державалык убакка басым жасап келишет. Макалада кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн генезиси жана өнүгүү этаптары талданат.

Anahtar Kelimeler

Кыргыздар, кыргыз мамлекети, Кыргыз каганаты, мамлекеттүүлүк, Енисей, жазма булактар, кытай авторлору.

Destekleyen Kurum

Kırgızistan Türkiye Manas Universitesi

The Beginning and Key Stages of Kyrgyz Statehood

Öz

One of the acutely disputable problems in Kyrgyz studies is the origins of the formation and development of the statehood of the ancient Kyrgyz. In historical science, there is no unambiguous assessment of the beginning of this institution functioning. While some historians associate this phenomenon with the Yenisei stage, other specialists focus on the Great Power period in the history of the Kyrgyz. The article analyzes the genesis of the Kyrgyz statehood and the stages of its development.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz, Kyrgyz state, Kyrgyz Kaganate, statehood, Yenisei, written sources, Chinese authors

Кыргыз Мамлекеттүүлүгүнүн Башаты Жана Негизги Өнүгүү Этаптары

Öz

Кыргыздардын мамлекеттүүлүк маселеси кыргызтаануу илиминдеги айрыкча татаал да, олууттуу да проблемалардын катарына кирет. Алар качан мамлекет куруп, өз алдынча саясат жүргүзүп, эл аралык мамилелердин субъектисине айлангандыгы туурасында бир жактуу көз караш жок. Мында улам айрым окумуштуулар кыргыз мамлекетинин түптөлүш маселесин алардын Енисей аймагында курулган саясий биримдигин белгилешсе, кээ бир илим адамдары Улуу державалык убакка басым жасап келишет.
Макалада кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн генезиси жана өнүгүү этаптары талданат.

Anahtar Kelimeler

Кыргыздар, кыргыз мамлекети, Кыргыз каганаты, мамлекеттүүлүк, Енисей, жазма булактар, кытай авторлору.

Kaynakça

• Baytur Anwar. (1984). Kyrgyz elinin mekendin birimdigine koshkon salymy//Zhongguo minzu guanxi shi yanju. (Translated from the kit. G. P. Suprunenko).- Beijing. [Байтур Анвар. (1984). Кыргыз элинин мекендин биримдигине кошкон салымы//Чжунго миньцзу гуаньси ши яньцзю. (Пер. с кит. Г. П. Супруненко).- Пекин].
• Bartold V. V. (1963). The Kyrgyz: A historical essay. / Soch. - M.: Nauka. - Vol.2. Part 2. [Бартольд В. В. (1963). Киргизы: Исторический очерк. / Соч. - М.: Наука. - Т.2. Ч. 1.]
• Bichurin N. Ya. (1950). Collection of information about the peoples who lived in Central Asia in ancient times. Vol. 1. - M.; L.: Publishing House of the USSR Academy of Sciences. [Бичурин Н.Я. (1950). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 1. - М.; Л.: Изд-во АН СССР.]
• Drevnetyurkskij slovar' (1969). – L.: Nauka. [Древнетюркский словарь (1969). – Л.: Наука.].
• Kozhobekov M. Ch. (2018). State Apparatus in the Kirghiz Khaganate, Istoricheskaya i sotsialno-obrazovatelnaya mysl. – Т. 10. - № 2. – Ch. 2, 2018. – P. 28 -33.
• Kuner N.V. (1961). Chinese News about the peoples of Southern Siberia, Central Asia and the Far East. - M.: Publishing House of Oriental Literature. [Кюнер Н.В. (1961). Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. – М.: Изд-во Восточной литературы].
• Kychanov E.I. (1991). The management apparatus of the Yenisei Kyrgyz (according to Chinese information) //Sources on the medieval history of Kyrgyzstan and adjacent regions of Central and Central Asia. - Bishkek. [Кычанов Е.И. (1991). Аппарат управления у енисейских кыргызов (по китайским сведениям) //Источники по средневековой истории Кыргызстана и сопредельных областей Средней и Центральной Азии. – Бишкек.]
• Malov S.E. (1951). Monuments of ancient Turkic writing. Texts and studies. - M.; L.: Publishing House of the USSR Academy of Sciences. [Малов С.Е. (1951). Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. – М.; Л.: Изд. АН СССР.]
• Malyavkin A.G. (1983). Uighur states in the IX-XII centuries - Novosibirsk: Nauka. [Малявкин А.Г. (1983). Уйгурские государства в IX-XII вв. – Новосибирск: Наука.]
• Materials on the history of Xiongnu (according to Chinese sources. - Preface, trans. and note by V.S.Taskin. Vol. I-II. - M., 1968. -Vol. I; M., 1973. - Issue II. [Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). - Предисловие, пер. и примеч. В.С.Таскина. Вып. I-II. – М., 1968. -Вып. I; М., 1973. - Вып. II.]
• Melioranskij P. M. (1989). Ob orhonskih i enisejskih nadgrobnyh pamyatnikah s nadpisyami// ZHMNP, 1898, ch. CCCXVII. [Мелиоранский П. (1989). М. Об орхонских и енисейских надгробных памятниках с надписями// ЖМНП, 1898, ч. CCCXVII.]
• Savinov D.G. (1984). The peoples of Southern Siberia in the ancient Turkic era. - L.: Publishing House of LSU. [Савинов Д.Г. (1984). Народы Южной Сибири в древнетюркскую эпоху. – Л.: Изд-во ЛГУ.]
• Khudyakov Yu.S. (1986). Kyrgyz people on the Yenisei:Study guide. - Novosibirsk: Novosibirsk State University. [Худяков Ю.С. (1986). Кыргызы на Енисее:Учебное пособие. – Новосибирск: Новосиб. гос. ун-т.]
• Khudyakov Yu.S. (1995). Kyrgyz in the expanses of Asia. - B.: Soros Foundation Kyrgyzstan. [Худяков Ю.С. (1995). Кыргызы на просторах Азии. – Б.: Фонд Сороса Кыргызстан].
• Liu Mau-tsai. (1958). Die chinesischen Nachrichten sur Gesclichte Ost-Turken (T’u-kue): In 2 vol. - Wiesbaden, 1958.
• Oğel B. (1957). Doğu Göktürkleri Hakkinda vesikalar ve notlar. Ankara, 1957.Belleten. C. XXI, № 81.