POP SUFISM AS A SPIRITUAL MARKET AND CONSENSUS FIELD

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2 - Spiritüellik, 354 - 383, 30.12.2023

Feride Güner

https://doi.org/10.17572/mj2023.2.354-383

Öz

After the 1970s, both in Turkey and around the world, religious, spiritual and metaphysical practices and discourses moved from the periphery to the center of popular culture. In Turkey, this course also has the effect of activating the heterodox aspects of the dominant religion and spiritual teachings. This study assumes that a discussion on the spiritual character of popular culture can also be pursued through Sufism. The study investigates how a field of "pop Sufism" rose in Turkey in the 2010s, and through what content and forms it circulated as an alternative religious-spiritual market. İn this context, the focus is on the constructions of subjectivity in Sufi self-help books and the image of Mevlana and Mevlevism that has been turned into various forms in consumption channels. In this framework, it is argued that in the 2010s, the widespread content and forms of Sufism in popular culture circulated as an area of consensus between postmodern-spiritual, liberal-neoliberal, conservative-religious approaches. The aim is to show that in the current cultural and political context, in which religiosity is not marginalized, this attitude is also acceptable in terms of the fluidity and vitality of the market. Sufism, which can be easily attached to every text and worldview, is separated from its context and philosophy under the postmodern cultural tendencies of late capitalism.

Anahtar Kelimeler

Popular culture and Sufism, Spiritualism, Late capitalism, Postmodernity

SPİRİTÜEL BİR PİYASA VE UZLAŞI ALANI OLARAK POP TASAVVUF

Öz

1970’lerden sonra hem Türkiye’de hem de dünya genelinde dini, spiritüel, metafizik pratik ve söylemler popüler kültürün periferisinden merkezine doğru bir seyirle ilerler. Bu seyrin Türkiye’de hâkim dinin heteredoks yanlarını ve spiritüel öğretileri harekete geçiren bir etkisi de vardır. Bu çalışmada popüler kültürün spiritüel karakterine dair bir tartışmanın tasavvuf üzerinden de yürütülebileceği ön kabulünden hareket ediliyor. Çalışmada 2010’lu yılların Türkiye’sinde bir “pop tasavvuf” alanının nasıl yükselişe geçtiği, onun alternatif bir dini-spiritüel pazar olarak hangi içerik ve biçimlerle dolaşıma girdiği soruşturuluyor. Bu doğrultuda tasavvufi kişisel gelişim kitaplarındaki öznellik kurgularına ve tüketim kanallarında türlü biçimlere dönüşen Mevlana ve Mevlevilik imgesine odaklanılıyor. Bu çerçevede 2010’lu yıllarda tasavvufun popüler kültürdeki yaygın içerik ve biçimlerinin; postmodern-spiritüel; liberal-neoliberal; muhafazakâr-dini yaklaşımların bir uzlaşı alanı olarak dolaşıma girdiği iddia ediliyor. Dinselliğin ötelenmediği mevcut kültürel ve politik bağlam içerisinde bu tavrın, piyasanın akışkanlığı ve canlılığı açısından da onaylanır bir durum olduğunu göstermek amaçlanıyor. Her metne ve dünya görüşüne kolaylıkla eklemlenebilen tasavvuf, geç kapitalizmin postmodern kültürel eğilimleri altında bağlamından ve felsefesinden koparılıyor.

Anahtar Kelimeler

Popüler kültür ve tasavvuf, spiritüalizm, geç kapitalizm, postmodernite

Kaynakça

• Akova, S. (2011), “Batıl İnançlar ve Metaforların Reklam Disipliniyle İlişkisi”, (Ed. F. O.Demir), Mistik Pazarlama içinde, İstanbul: MediaCat.
• Akbaş, D. N. (2016). Kültür Endüstrisi Bağlamında Mevlana’nın Yeniden Üretimi, Yüksek Lisans Tezi, Doğuş Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aksu, C. (2015), Neoliberal Toplumda Öznellik, Artvin Çoruh Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi (1), s. 66-89
• Alşan, H. M. (2015), Sufi Terapi İle İyileşmek, İstanbul: Tutku Yay.
• Atay, T. (2004a), Yaşasın Meşhuriyet Çağı, Popüler Kültürden Kitle Kültürüne Türkiye İzlenimleri, İstanbul: Epsilon.
• Atay, T. (2004b), Din Hayattan Çıkar: Antropolojik Denemeler, İstanbul: İletişim.
• Aydemir, F. (2020), Postmodern Tüketim Kültürü ve Kutsallık Biçimleri Üzerine Metateorik ve Kavramsal Bir Tartışma: Deneyim, Yaşam Tarzı ve Bireysellik Alanı Olarak Spiritüellik, Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi, 36, 53-76.
• Baydar, G. (2016), Manevi Kişisel Gelişimde Öznellikler ve Duygulanımsal Bilgelik: Allah De Ötesini Bırak, Moment Dergi, 3(1), s.134-149.
• Berger, J. (1995), Görme Biçimleri, 6.baskı, Çev. Y. Salman, İstanbul: Metis Yay.
• Bauman, Z. (2011), Bireyselleşmiş Toplum, 2.baskı, Çev. Y. Alogan, İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Bauman Z. (2013), Postmodernizm ve Hoşnutsuzlukları, 2.baskı, Çev. İ. Türkmen, İstanbul: Ayrıntı.
• Baydar Çavdar, G. (2019). Yerli Kişisel Gelişimde Eğilimler: Popüler Spiritüellik Ve Maneviyat Kitaplarında Retorik, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bora, T. Onaran, B. (2003), “Nostalji ve Muhafazakârlık: Mazi Cenneti’’, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Muhafazakârlık, s. 234-260.
• Bölükbaşı, A. (2011). Türkiye’de Bir Popüler Kültür Alanı Olarak Tasavvuf: Mevlana Ve Mevlevilik Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Felsefe ve Din Anabilim Dalı, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Bölükbaşı, A. (2012), Yeni Çağın Yeni Dinî Formları Karşısında İslâmcılık, Bilgi Dergisi 24(1) s. 35-55.
• Bölükbaşı, A. (2016). Postmodern Tanrı Misafiri: Popüler Tasavvufçuluk. Moment Dergi, 3(1), 150-170.
• Bölükbaşı, A. (2021). Tasavvufun ve Edebî Türlerin “Popüler” Ekseninde Dönüşümü. Universal Journal of History and Culture, 3(1), 35-56.
• Büker S. & Özsoy. A. (2009). Gönülden Gönüle Mevlana İmgesi. Mevlana Üzerine Bir Alımlama Çalışması, Ankara: Ütopya.
• Cengiz, K., Küçükural, Ö., & Gür, H. (2022). Türkiye’de Spiritüel Arayışlar. 2. Baskı İstanbul: İletişim.
• Carrette, J. & R. King. (2005), Selling Spirituality: The Silent Takeover of Religion, New York; Londra: Routledge.
• Çayır, K. (2008). Türkiye'de İslâmcılık ve İslâmî Edebiyat: Toplu Hidayet Söyleminden Yeni Bireysel Müslümanlıklara, 2.baskı, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Çiğdem, A. (1997). Muhafazakârlık Üzerine. Toplum ve Bilim Dergisi, (74), s. 32-51.
• Dardot, P. & Laval C. (2012). Dünyanın Yeni Aklı: Neoliberal Toplum Üzerine Deneme, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Debord, G. (2006), Gösteri Toplumu, 2.baskı, Çev. A. Ekmekçi & O. Taşkent, İstanbul: Ayrıntı.
• Demir Fethi (2012), Ahmet Ümit’in Bab-ı Esrar’ını Postmodern Polisiye Olarak Okumak, İnternational Journal Of Social Science, 5 (7), ss. 247-257
• Demirezen, İ. (2015), Tüketim Toplumu ve Din, İstanbul: Dem.
• Demirli. E. (2009), Sufilerin Tanrı Anlayışı Hakkında Bir Değerlendirme, Doğu Batı Dergisi, (48), s. 143-161.
• Einstein, M. (2008), Brands of Faith: Marketing Religion in a Commercial Age, London; New York: Routledge.
• Erkmen, T. D. (2021). Flexible Selves İn Flexible Times? Yoga And Neoliberal Subjectivities İn Istanbul, Sociology, 55(5), 1035-1052).
• Ettlinger N. & Hartmann C. (2015), Post/Neo/Liberalism in Relational Perspective, Political Geography, (48), s. 37-48.
• Featherstone, M. (1996). Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, Çev. M. Küçük, İstanbul: Ayrıntı.
• Funk, R. (2013), Ben ve Biz: Postmodern İnsanın Psikanalizi, 2.baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Giddens, A. (2010). Modernite ve Bireysel-kimlik: Geç Modern Çağda Benlik ve Toplum, Çev. Ü. Taltıcan, İstanbul: Say.
• Gür, H. (2018). Contemporary Mevleviye in Turkey from the Perspective of New Religious Movements. Orta Doğu Teknik Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Gürbilek, N. (2014). Vitrinde Yaşamak: 1980'lerin Kültürel İklimi 7.basım, İstanbul: Metis.
• Haenni, P. (2014), Piyasa İslamı: İslam Suretinde Neoliberalizm, Çev. L. Ünsaldı, Ankara: Heretik Yay.
• Harvey, D. (1997). Postmodernliğin Durumu. İstanbul: Metis Yay.
• Hendrich, B., & Sarmis, D. (2017). “The Message Has to Be Spread: On the Character and Significance of Media in the Dissemination of Sufi Content in the Turkish Republic”. European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey, (25).
• Hüküm, M. (2010). Elif Şafak‘ın Aşk Romanında Postmodern Bir Unsur Olarak Tasavvuf, Turkish Studies, Vol.5, No.2 (Spring 2010), s. 621-643.
• Jameson, F. (1994), ‘‘Postmodernizm ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı’’ Postmodernizm içinde s.59-116. Jameson, Lyotard, Habermas, 2.baskı, Der. N. Zeka, Çev. G. Naliş. İstanbul: Kıyı.
• Jameson F. (2005), Kültürel Dönemeç, Çev.: K. İnal, Ankara: Dost Kitabevi.
• Karslı, B., & Özdoğan, M. A. (2018). “Çağdaş Türk Romanında Mevlâna Celaleddin-İ Rûmi’nin Postmodern Tüketim Temelinde Yeniden Üretimi”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (39), 311-326.
• Kayalı, S. (2020). “Kültür Endüstrisi ve Mevlana Kapitalizmi”. Nosyon: Uluslararası Toplum ve Kültür Çalışmaları Dergisi, (6), 88-98.
• Kellner, D. (2000), ‘‘Toplumsal Teori Olarak Postmodernizm: Bazı Meydan Okumalar ve Sorunlar’’, Der. M. Küçük, Modernite Versus Postmodernite içinde s. 367–404, 3.baskı, Ankara: Vadi.
• Kellner, D. (2004), Popüler Kültür ve Postmodern Kimliklerin İnşası, Doğu Batı Dergisi, Çev. G. Seçkin, 4(15), s. 187-219.
• Kılıç, M. E. (2014), Mevlana Üzerine Konuşmalar, İstanbul: Sufi Kitap.
• Koşar, U. (2017). Allah De Ötesini Bırak. 651.baskı, İstanbul: Destek.
• Kozanoğlu, C. (1995). Pop Çağı Ateşi. İstanbul: İletişim.
• Kozanoğlu, C. (1997). İnternet, Dolunay, Cemaat. 3.baskı, İstanbul: İletişim.
• Köse, A. (2011). Milenyum Tarikatları: Batı'da Yeni Dini Akımlar. İstanbul: Timaş.
• Lasch, C. (2006). Narsisizm Kültürü. Çev. S. Öztürk &Ü. H. Yolsal, Ankara: Bilim ve Sanat.
• Maktav, H. (2010), Sinema ya da İlahi Aşk: İslami Sinemada Tasavvufi Yolculuklar, Sine Cine Journal of Film Studies, 1 (2), s. 31-55.
• Mardin, Ş. (1992). Din ve ideoloji. 5. Baskı. İletişim.
• Mirza G. (2014), Yeni Dinselleşme Eğilimleri ve Maneviyat Arayışları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antropoloji Anabilim Dalı.
• Navaro-Yaşın, Y. (2003), ‘‘Kimlik Piyasası-Metalar, İslamcılık, Laiklik’’, Ed. D. Kandiyoti & A. Saktanber, Kültür Fragmanları: Türkiye’de Gündelik Hayat içinde s.229-258. İstanbul: Metis.
• Okutan. B. B. (2015). Postmodern Toplumsal Metin ve Din: Gölgesizler Örneği, Milel ve Nihal Dergisi, 12(2), s. 125-148.
• Oskay, Ü. (2016), Yıkanmak İstemeyen Çocuklar Olalım, 2.baskı, İstanbul: İnkılap.
• Ostwalt, C. (2006), ‘‘Seküler Çan Kuleleri’’, Der. A. Köse, Laik ama Kutsal içinde, s. 35-55. İstanbul: Etkileşim.
• Öğün, S. S. (2003), ‘‘Türk Muhafazakârlığının Kültürel Politik Kökleri’’, Ed. A. Çiğdem, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Muhafazakârlık içinde s. 539-582. İstanbul: İletişim.
• Özbudun E. & Keyman, F. (2002), ‘‘Cultural Globalization in Turkey: Actors, Discourses, Strategies’’, Ed. P. L. Berger & S. P., Many Globalizations: Cultural Diversity in the Contemporary World içinde s. 296-319. Huntington, Oxford: Oxford University Press.
• Özdemir İ. (2007). İletişimin Stratejikleşmesi: Kılavuz Kitaplar, Kişisel Gelişim Kursları ve İletişim Eğitimi Seminerlerinin Eleştirel bir Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özdemir, M. (2013). Kültür Turizminde Mevlana İmgesini Kültür Ekonomisi Bağlamında Değerlendirebilmek. Bilim ve Kültür, (02), 193-209.
• Özdemir, Ö. (2017), Rapin Krallarından Geçtim, Gönül Sultanlarına Bağlandım: Türkiye’de İslami ve Tasavvufi Rap Müzik, Kültür ve İletişim Dergisi, (39), s. 229-247.
• Özkazanç, A. (2009). Toplumsal Vatandaşlık ve Neo-Liberalizm Sorunu, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64(1) s. 247-274.
• Özüak, C. (2017). Metropol Dervişi. 3.baskı. İstanbul: Destek.
• Paker, K. O. (2011), Postmodern Bilgelik: Yeni Çağ Söyleminde Kişisel Gelişim ve Ruhsal Alıştırmalar, Psikoloji Çalışmaları Dergisi, (31), s. 61-98.
• Possamai, A. (2002). Cultural Consumption Of History And Popular Culture in Alternative Spiritualities, Journal of consumer culture 2(2), pp. 197-218.
• Postman, N. (2010). Televizyon: Öldüren Eğlence Gösteri Çağında Kamusal Söylem. 3.baskı, Çev. O. Akınay. İstanbul: Ayrıntı.
• Rimke, H. M. (2000). Governing Citizens through Self-help Literature, Cultural Studies, 14(1), pp. 61-78.
• Saktanber, A. (2003), “Siz Nasıl Eğleniyorsanız Biz de Öyle İbadet Ediyoruz: Entellektüellik ve Popüler Kültür Arasında Türkiye’nin Yeni İslamcı Gençliği’’, Ed. D. Kandiyoti & A. Saktanber, Kültür Fragmanları: Türkiye’de Gündelik Hayat içinde s.259-277. İstanbul: Metis.
• Sarıbay, A. Y. (2014). Postmodernite, Sivil Toplum ve İslâm. İstanbul: Sentez.
• Saygın, O. (2016). Sen Düşünceden İbaretsin: Mevlana Işığında Düşünce Yönetimi. İstanbul: Karma.
• Schimmel, A. (2001). İslamın Mistik Boyutları, Çev. E. Kocabıyık, İstanbul: Kabalcı.
• Sennett, R. (2002). Karakter Aşınması: Yeni Kapitalizmde İşin Karakter Üzerine Etkileri. İstanbul: Ayrıntı.
• Sezer, K. (2011). İş’in Sırrı Mevlana’dan Öğütlerle İş Hayatı & Tasavvuf, İstanbul: Nokta.
• Soyubol, K. (2021). In Search Of Perfection: Neo-Spiritualism, Islamic Mysticism, and Secularism İn Turkey, Modern Intellectual History, 18(1), 70-94.
• Stauth, G. & Turner, B. (2000), ‘‘Nostalji, Postmodernizm ve Kitle Kültürü Eleştirisi’’, Modernite Versus Postmodernite, 3.baskı, Der. M. Küçük, Ankara: Vadi Yay, s. 405- 425.
• Şafak, E. (2009). Aşk. İstanbul: Doğan Kitap.
• Taburoğlu, Ö. (2011). Kent Efsaneleri: Zamanımızın Batıl İnançları ve Takıntıları. Ankara: Doğu Batı.
• Taylor, C. (2011). Modernliğin Sıkıntıları, 2.basım, Çev. U. Canbilen, İstanbul: Ayrıntı.
• Urry, J. (1995). Örgütlü kapitalizmin sonu, S. Hall ve M. Jacques (Ed.). Yeni Zamanlar içinde s.95-98, İstanbul: Ayrıntı.
• Yazıcı Yakın, A. ve Balamir Bektaş, R. (2009). Liberalizmle Muhafazâkarlık Arasında Hipnoz: Kişisel Gelişim Fantezisi, Doğu Batı, sayı 48. s. 11-38.
• İnternet Kaynakları
• Ali, R. 2017. The Erasure of Islam from the Poetry of Rumi, https://www.newyorker.com/books/page-turner/the-erasure-of-islam-from-the-poetry-of-rumi, Erişim: 10.09.2023
• Hürriyet, 2015. ‘Allah De Ötesini Bırak' kitabının yazarı Uğur Koşar 1.7 milyon lira telif ücreti kazandı, http://www.hurriyet.com.tr/allah-de-otesini-birak-kitabinin-yazari-ugur-kosar-1-7-milyon-lira-telif-ucreti-kazandi-28930816 Erişim 27.05.2017
• T24, 2014. http://t24.com.tr/haber/forbesa-gore-turkiyede-en-cok-kazanan-yazarlar,257539 Erişim: 27.05.2017
• Haber7, 2012. http://www.haber7.com/roportaj/haber/968412-o-sozler-mevlanaya-ait-degil , Erişim: 25. 05 2017
• Türkiye Tanıtım Videoları, http://www.tanitma.gov.tr/TR,132462/turkiye-tanitim-videolari.html Erişim: 25.05.2017
• Favori internet sitesi; http://www.favori.com.tr/urunler.php?grup=2 Erişim: 24.05.2017
• Retail Türkiye internet sitesi http://www.retailturkiye.com/yenilikler/korkmaz-40-yilini-ozel-urunlerle-kutluyor Erişim: 24.05.2017
• Bardakçı M. 2013. Şampanya, Sema ve Çöküş! http://cdn-us1.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/815081-sampanya-sema-ve-cokus Erişim: 16.05.2017
• Medyaspot, 2009. Rakı Şarap Eşliğinde Semazen Gösterisi, http://www.medyaspot.com/haber/RAKI-SARAP-ESLIGINDE-SEMAZEN-GOSTERISI/112406 Erişim: 24.09.2009)
• Semazen internet sitesi, 2006. Bir Semazenin Feryadı http://www.semazen.net/yazar_yazi.php?id=56. Erişim: 04.04.2017.
• Milliyet, 2011. Flamenko ile Sufi Bir Arada, http://www.milliyet.com.tr/flamenko-ile-sufi-birarada/ege/haberdetay/19.06.2011/1404163/default.htm Erişim: 15.05.2017
• Takvim Arşiv, 2007, Semazenli Kına Gecesi, http://arsiv.takvim.com.tr/2007/07/02/yas103.html.07 Erişim: 16.05.2017
• Munyar V. (10 Ekim 2012) http://www.hurriyet.com.tr/nik-hi-semazen-ve-duayla-kiydi-dugunu-ebru-gundes-ve-alisan-konseriyle-yapti-21661620 Erişim: 17.05.2017
• Kimsesizcan G. (18 Ocak 2016). Milano’da Osmanlı rüzgârları. Hürriyet. http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/gokhan-kimsesizcan/milanoda-osmanli- ruzgarlari-40042034 Erişim: 15.05.2017
• Birgün, 2016, Acun’a 373 bin lira semazen üstü dansöz cezası, http://www.birgun.net/haber-detay/acun-a-373-bin-lira-semazen-ustu-dansoz-cezasi-113046.html Erişim: 16.05.2017
• Global Eventhint sitesi, https://global.eventhint.com/events/18810934/holistic-dance-language-with-zola-dubnikova-in-turkey?force_subdomain=true Erişim: 20.05.2017