BİR ÇAĞDAŞLAŞMA PROJESİ OLARAK TÜRKİYE’DE CUMHURİYET DEVRİMLERİ: ŞAPKA KANUNU ve İSTİKLAL MAHKEMELERİ

Yıl 2023, Cilt: 19 Sayı: 65 - Yüzyıllık Muhasebe: İkinci Yüzyıla Girerken Türkiye Siyaseti, 324 - 343, 25.12.2023

Seval Yaman

Öz

Teokratik monarşik usullerle yönetilen toplumların pek çoğu, 20. yüzyılın ilk yarısında cumhuriyet rejimine yönelmiş; yönetim biçimi olarak cumhuriyet, modern toplum ve siyasetin taşıyıcı kolonu olarak görülmüştür. Öte yandan içlerinde pek azı, yurttaşlarının temel hak ve hürriyetlerini garanti altına alan, çoğulcu ve demokratik esaslara uygun bir cumhuriyet kurabilmiştir. Türkiye’deki Cumhuriyet idaresi de otoriterleşme tuzağından kaçınamamıştır. Türkiye’nin yakın geçmişindeki parlamenter düzen ile anayasa geçmişine rağmen çoğulcu, etkin katılım mekanizmalarının işlediği, demokratik bir cumhuriyete geçtiğini ileri sürmek mümkün değildir. Bu çalışmada Cumhuriyet’in kuruluşunda toplumsal ve siyasal muhalefetin zayıflatılarak, güçlü hükümet fikrinin benimsendiği ileri sürülmekte ve bu argüman Şapka Devrimi ve İstiklal Mahkemeleri üzerinden tartışılmaktadır. Cumhuriyet’in modernleşme projesi, ulus devlet modeliyle halk egemenliği nosyonunu öne çıkarmaktadır. Bu kapsamda siyasal değişimin yanında kültürel olarak radikal bir dönüşümü öngörmektedir. Toplumun tüm kesimlerini kapsayan ve yasaların üstünlüğünü kuran demokratik bir cumhuriyet yerine, aciliyet içinde bir modernleşme yoluna gidildi. Bu aciliyet içinde girişilen büyük atılımların ise rızaya dayalı ve gönüllü olarak, rıza olmadığında da devletin zor kullanma mekanizmaları ile insanlara benimsetilmesi gerekiyordu. Bu makalede bir toplum mühendisliği projesi olarak Cumhuriyet devrimlerinin iki ayağı olan Şapka Kanunu ile İstiklal Mahkemeleri tartışmaya açılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Modernleşmesi, Toplum Mühendisliği,, İstiklal Mahkemeleri, Şapka Devrimi

Kaynakça

• Aktaş, C. (1991). Tanzimat’tan Günümüze Kılık Kıyafet ve İktidar. İstanbul: Nehir Yayınları.
• Atatürk, M. K. (2015). Nutuk. Ed. N. Bayramoğlu, K. Güran. Ankara: Kaynak Yayınları.
• Aybars, E. (1975). İstiklâl Mahkemeleri. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Aydemir, Ş.S. (1999). Tek Adam: Mustafa Kemal 1922-1938. Cilt III, İstanbul: Remzi Kitabevi. Aysal, N. (2011). “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Giyim ve Kuşamda Çağdaşlaşma Hareketleri”, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, 10(22), 3-32.
• Bora, T. (2017). Cereyanlar-Türkiye’de Siyasi İdeolojiler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirel, A. (2020). Birinci Meclis’te Muhalefet: İkinci Grup. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Doğan, M. (2021). “Türk Romanında Sembolik Değerler Bağlamında Fes- Şapka Mücadelesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 61(1), 123-149.
• Duman, Ö. (2018). “İktidar ve Beden: Cumhuriyet Döneminde Çukurova ve Çevresinde Şalvar Yasağı”, International Journal of History, 10(5), 43-54
• Enginün, İ. (1978). Halide Edip Adıvar’ın Eserlerinde Doğu-Batı Meselesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Yayın No: 2398.
• Erdoğan, M. (1999a). Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset. Ankara: Liberte Yayınları.
• Erdoğan, M. (1999b). Tek Tip İnsan ve Totalitarizm. 28 Şubat Süreci içinde (s.127-130). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Eyicigil, A. (1996). “İstiklâl Mahkemelerinde Yargılanan K. Maraşlılar”, Türk Dünyası Araştırma Dergisi, 102, 189-236.
• Doğaner, Y. (2004). “Bir Modernleşme Modeli Olarak Atatürk İnkılapları”, Atatürk Dergisi, 4(1), 153-187.
• Goloğlu, M. (1972). Devrimler ve Tepkileri (1924-1930). Ankara: Başnur Matbaası.
• Gürsoytrak, M. S. (1995). “İstiklâl Mahkemeleri”, Atatürkçü Düşünce Dergisi, 1(12), 9-10.
• Kaya, İ. (2022). “Şapka İnkılabının Sosyo-Ekonomik Yönleri: Şapka İthalatı, Yerli Üretim ve Halka Yansımaları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 106, 545-58.
• Kılıç, A. (1955). İstiklâl Mahkemesi Hatıraları. İstanbul: Sel Yayınları.
• Kılıç,S. (1995). “Şapka Meselesi ve Kılık Kıyafet İnkılabı”, Atatürk Yolu Dergisi, 4(16), s. 529-547.
• Ozankaya, Ö. (1995). “Bir Uygarlık Tasarımı: Türk Devrimi”, Atatürkçü Düşünce Dergisi, 1, 14-16.
• Sarışaman, S. (1998). “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kadın Kıyafeti Meselesi”, Atatürk Yolu Dergisi, 6(21), 97-106.
• Tanör, B. (1998). Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920). İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Tunçay, M. (1992). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Tunçay, M. (2012). Eleştirel Tarih Yazıları. Haz. Bahadır Türk, Hamit Emrah Beriş. Ankara: Liberte Yayınları.
• Turan, Ş. (1995). Türk Devrim Tarihi. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, Birleşim 73, C.7, (07.05.1951). Erişim adresi: https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d09/c007/tbmm09007073.pdf (10.12.2018).
• Ülger, E.K. (2023) “Silindir Şapka Giyen Köylü” Öyküsünü Şapka Devrimi ve Beden Temsilleri Üzerinden Okumak”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 8(1), 457-483.
• Ülker, İ. (2015). “İstiklal Mahkemelerinin Yargılama Usulü”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 23(2), 21-48.
• Yavuz, B. (1995). “Atatürk Devrimi ile Sosyal Yaşamın Çağdaşlaştırılmasına İlişkin Fransız Değerlendirmeleri”, Atatürk Yolu Dergisi, 4(15), 305-342.
• Zürcher, E. J. (1995). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.