Osmanlı Devleti’nde ekonomik hayatın yerel unsurları: Mustafa Şamlı mahdumları müessesât-ı ticariyyesi örneği (1850-1931)

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 351 - 372, 08.03.2024

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1268673

Öz

Tanzimat dönemiyle birlikte Osmanlı Devleti’nde ticari hayatta başlayan değişim ve modernleşme çalışmaları neticesinde ticari müesseselerinin değişim ve dönüşümlerine dair meydana gelen gelişmeler incelenerek hazırlanan bu çalışmada, Mustafa Şamlı Mahdumları Ticarethanesi ele alınmıştır. Haliyle Mustafa Şamlı Mahdumları Ticarethanesi çalışmanın konusunu teşkil etmiştir. Bu bağlamda çalışmanın giriş kısmında ticari hayatın düzenleyici otoritesi olan Ticaret ve Ziraat Nezâreti’nin kuruluş süreci ile Osmanlı’da şirketleşme hukukunda meydana gelen gelişmelere değinilmekle birlikte nezâretin öncülük ettiği batı kaynaklı yeni kanun ve düzenlemeler çerçevesinde şirketlerde meydana gelen anonimleşme faaliyetleri hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra 1917 yılında anonimleşecek olan Mustafa Şamlı Mahdumları Müessesât-ı Ticariyyesi hakkında bilgi verilerek ticarethanenin faaliyetleri üzerinde durulmuştur. Ticarethanenin idari yapılanmasında meydana gelen değişim sonucunda 19 Mayıs 1917 tarihinde kurulan Mustafa Şamlı Mahdumu Müessesât-ı Ticaret-i Anonim Şirket-i Osmaniyesi’nin kuruluş süreci ve faaliyetleri değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmede ana kaynak olarak istifade edilen arşiv belgelerinin yanı sıra literatürde yer alan araştırma inceleme eserlerden ve basın yayın organlarından da yararlanılmıştır. Bu bağlamda Mustafa Şamlı Mahdumları Ticarethanesi’nin kuruluş süreci ve idari yapının yaşamış olduğu değişime yönelik bilgiler ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Ayrıca 1850 ile 1931 yılları arasında gerek ulusal gerekse uluslararası sahada gerçekleştirilmiş olan ticari faaliyetler incelenerek ticarethane tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede yürütülen çalışma neticesinde ticarethanenin tekstil ve madencilik sektöründe faaliyet yürüttüğü saptanmıştır. Ayrıca ticarethanenin ülke içerisinde İstanbul ve çevresi ile ülke dışında Almanya, İngiltere ve Fransa gibi batılı ülkelerle ticari münasebetler içerisinde bulunduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Anonim Şirketler, Ticaret Nezâreti, Mustafa Şamlı Anonim Şirketi, Tekstil, Madencilik

Local Elements of Economic Life in the Ottoman State: Example of Mustafa Samli Mahdumlari Muessesât-i Ticariyyesi (Mustafa Samli & Sons Co.) (1850-1931)

Öz

In this study, in which the developments regarding the changes and transformations in businesses as a result of change and modernization efforts in economic life in the Ottoman state as a result of the Reformation Period were examined, Mustafa Samli Mahdumlari Ticarethanesi was discussed. Hence, Mustafa Samli Mahdumlari Ticarethanesi constituted the subject of the study. In this context, in the introduction part of the study, the establishment process of the Ministry of Trade and Agriculture, which was the regulating authority of commercial life, and developments in corporate law in the Ottoman state were discussed, and information about incorporation activities of businesses within the framework West-oriented new laws and regulations was provided. Then, information was provided about Mustafa Samli Mahdumlari Muessesat-i Ticariyyesi, which was incorporated in 1917, and the activities of the company were analyzed. Establishment process and activities of Mustafa Samli Mahdumu Muessesât-i Ticaret-i Anonim Sirket-i Osmaniyesi, which was founded on 19 May 1917 as a result of the change in the administrative structure of the company, were evaluated. In this evaluation, in addition to archival documents as the main source, studies in the literature and news in media organizations were used. In this context, it was attempted to reveal new information on the transformation experienced by Mustafa Samli Mahdumlari Ticarethanesi in the establishment and organization process. Moreover, the company was introduced by examining commercial activities in both national and international arena between 1850 and 1932. As a result of the study conducted within this scope, it was determined that the company was active in textile and mining sectors. In addition, it was also determined that the company had commercial relations in Istanbul and its surroundings as well as relations with western countries such as Germany, England, and France.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Incorporated Company, Ministry of Trade, Mustafa Samli Incorporated Company, Textile, Mining.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri...............................................................
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO): 4570/342719, 3284/246261, 4463/334706.
• Dahiliye-Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi (DH.SAN.THT): 7/56.
• Dahiliye-Tahrirat Kalemi (DH. EUM. THR): 39/43................................................................
• Hariciye Nezareti-Umur-ı Hukukiye-i Muhtalita Müdüriyeti (HR. UHM): 23/10, 325/52, 327/26, 304/58, 383/22.
• Hariciye Nezareti-Tahrirat (HR. TH): 196/47................................................................
• Hariciye Nezareti-Tercüme Odası (HR. TO): 518/1................................................................
• Hariciye Nezareti-Londra Sefareti (HR.SFR.3): 16/12................................................................
• İrade-Dosya Usulü (İ. DUİT): 120/47................................................................
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV): 247/20................................................................
• Sadaret-Mukavelenameler (A.) DVN. MKL): 62/24, 5/6, 87/46................................................................
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD): 3206/10, 1238/12, 3147/18, 2779/19, 1264/20, 1236/24, 3061/31, 1237/34, 1257/38.
• Yıldız-Esas Evrakı (Y. EE): 41/7................................................................
• Yıldız-Resmi Maruzat (Y. A. RES): 73/31................................................................
• Düstur...........................................................................
• Düstur, 1. Tertip, 1. Cilt................................................................
• Düstur, 1. Tertip, 5. Cilt................................................................
• Gazeteler...............................................................
• Akşam Gazetesi................................................................
• Milliyet Gazetesi................................................................
• Tanin Gazetesi................................................................
• Peyam Gazetesi................................................................
• Vakit Gazetesi................................................................
• Yarın Gazetesi................................................................
• Araştırma İnceleme Eserler...............................................................
• Arı, B., (2002). Osmanlı maliyesinin iflas ve 1854 istikrazı. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 4(17), 45-56.
• Aydemir, H. O., Tarihi Hatıra Mendilleri................................................................
• Balcı, R., Sırma, İ., (2012). Ticaret ve Ziraat Nezareti Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı anonim şirketleri. Ekonomik ve Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul.
• Başaran, M., (2005). Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’in ilk yıllarına yerli malı kullanımı teşviki. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4(11), 2005, 45-62. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/25234/266769.
• Bulutoğlu, K., (1970). 100 Soruda Türkiye’de yabancı sermaye, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Çakır, C., Akkuş, Y., (2015). “İstanbul’da Kurulan Anonim Şirketleri (1887-1918), Yılmaz, C., (Ed), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, (s. 191-197). İstanbul Büyükşehir Belediyesi (Kültür A.Ş.) Yayınları, İstanbul.
• Çetin, E., Aydos, H., (2021). Tanzimat döneminde Osmanlı imparatorluğunu kalkındırma düşüncesinin bir ürünü olarak meclis-i Umur-ı Nafia. Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi. 8(1), 2-13. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1799075.
• Çetinkaya, D., (2004). 1908 Osmanlı boykotu bir toplumsal hareketin analizi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Demirci, A., (2019). Osmanlı Devleti’nde taşra ticaret mahkemeleri (Beyrut, İzmir, Selanik ve Ankara Örnekleri), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Demirci, A., (2019). Osmanlı Devleti’nde taşra ticaret mahkemeleri. Akademik Bakış Dergisi, 75, 95-129. https://dergipark.org.tr/tr/pub/abuhsbd/issue/51780/674990.
• Duran, İ., (2008). Tanzimat döneminde Osmanlı yargı teşkilatındaki gelişmeler. Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. XII(3-4), 55-111. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1848178.
• Doğrusöz, B., Onat, Ö., Tunçel Töralp, F., (2011). Türk ticaret kanunu (ticari işletme, ticaret şirketleri kıymetli evrak hükümleri), TOBB Yayınları, Ankara.
• Erdaş, S., (2017). Atatürk dönemi Türk ekonomisinde yerel sermaye birikimi: taşrada kurulan anonim şirketler (1920-1938). (s. 177-216). I. Uluslararası Türkiye Cumhuriyet’inin Ekonomik ve Sosyal Tarihi Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
• Eldem, V., (1994). Harp ve mütareke yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Vedat E., (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun iktisadi ve şartları hakkında tetkik, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Erkal, M., (1991). Arşın. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: III, (s. 411-413). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Ezer, F., (2012). 1929 dünya ekonomik krizi öncesi Atatürk dönemi Türk ekonomisi (1923-1929). Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 100(199), 31-40. https://dergipark.org.tr/tr/pub/susbed/issue/61826/925103.
• Fırat, A., (2019). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e sanayileşme sürecinde özel sektörün durumu (1880-1939), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gümüşhane Üniversitesi, Gümüşhane.
• Güran, T., (2014). 19. yüzyılda Osmanlı ekonomisi üzerine araştırmalar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Gökatalay, S., (2015). The polıtıcal economy of corporatıons ın the late ottoman empıre and early turkısh republıc (1908 – 1929), (The Degree Of Master Of Scıence), Mıddle East Technıcal Unıversıty, Ankara.
• Hacı Beyzade Ahmet Muhtar, (2017). İlk özel ilan reklam yıllığı 1921–salık veren muhibban, (Ahmet Yılmaz, Nihat Yalçın), Matsis Matbaa, İstanbul.
• İnan, N., (1965-1966). Kanuname-i ticarete göre protestolar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 22-23(1-4), 829-846. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/638089.
• İnceoğlu, E., (2015). Osmanlı’da milli iktisat uygulamaları ve harp zenginleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Karslıoğlu, H., (2019). Anonim şirketlerde kâr payının hesaplanması ve dağıtım ilkeleri. Ankara Barosu Dergisi 3, 183-227. 10.30915/abd.652544.
• Karpat, K. H., (2019). Türk demokrasi tarihi sosyal, kültürel, ekonomik temeller, TİMAŞ Yayınları, İstanbul.
• Kazgan, H., (1975). Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana kadar Türkiye’de anonim ve limited şirketleri. Cumhuriyet’in 50’nci Yılında Türkiye’de Sanayileşme ve Sorunları Semineri. (s. 399-461). Anakara Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Kurşun, Z., (2008). Dersaadet/İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası’nda kayıtlı olan banker, tüccar ve komisyoncuların isimleri (1923), İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul.
• Kenanoğlu, M. M., (2005). Ticaret kanunnamesi ve mecelle ışığında Osmanlı ticaret hukuku, Lotus Yayınevi, Ankara.
• Kocakaya, A. H., (2016). Osmanlı Devleti Döneminde reklamcılık anlayışı ve 1908-1909 tanin gazetesi örneği. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(1), 119-148. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/223118.
• Koraltürk, M., (1999). Osmanlı Devleti’nde şirketleşme. İlk anonim şirket ve borsanın kuruluşu. Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt: 3, (s. 442-448). Ed. Kemal Çiçek, Cem Oğuz, Türkiye Yayınları, Ankara.
• Kolay, A., Hızal, D., Durak, B., Arslan, M., (2012). İlan-ı ticaret-resimli ilanlar perspektifinde Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul ticari hayatı, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul.
• Koloğlu, O., (1999). Reklamcılığımızın ilk yüzyılı 1840-1940, Reklamcılar Derneği Yayınları, İstanbul.
• Ökçün, A. G., (1968). Türkiye iktisat kongresi 1923-izmir-haberler-belgeler-yorumlar, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Pamuk, Ş., (2018). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme (1820-1913), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Sırma, İ., (2011). Osmanlı anonim şirketlerinde kar dağıtımı. Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi. Cilt: 3, Sayı: 2, 2011, s. 117-136. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/201580.
• Şensoy, F., (2018). Şirket-i Hayriye: Osmanlı Boğaziçi taşımacılık şirketi. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (Özel Sayı), 239-279. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/507463.
• Taşkın, Ü., (2005). Osmanlı Devleti’nde kullanılan ölçü ve tartı birimleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi, Elâzığ.
• Tekdemir, A., (2012). Ticaret Nezareti’nin kuruluşu ve idari birimleri. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret, (s. 43-78). Ed. Fatmagül Demirel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Toraman, C., Taştan, T., (2021). Osmanlı Devleti’nin ilk anonim şirketlerinden birisi olarak Şirket-i Hayriye ve 1888 (1303) -1890 (1305) dönemi mali tablolarının analizi. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (Özel Sayı), 45-64. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2150673.
• Toprak, Z., (1982). Türkiye’de milli iktisat (1908-1918), Yurt Yayınları, Ankara.
• Uluğ Cicim, İ., (2016). Ticaret-i Bahriye Kanunnamesine göre navlun sözleşmeleri. CEDRUS The Journal Of Mcrı, IV, 393-410. https://doi.org/10.13113/CEDRUS/201623.
• Ulusoy, Y., (2017). Yedek akçeler. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 19(Özel Sayı), 1971-1996. https://hukuk.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2017/11/10-SENAR-CAGIRGAN-TUNCER-YASIN-ULUSOY.pdf.
• Yılmaz, C., (2011). Osmanlı anonim şirketleri, Scala Yayıncılık, İstanbul.
• Yılmaz, K. R., (2018). Geç kapitalist gelişme bağlamında Osmanlı’da şirketler, Politik Ekonomik Kuram Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 27-49. https://doi.org/10.30586/pek.498118
• Zorbay, A., Atik, A., (2020). Osmanlı ve erkek cumhuriyet kadın dergileri-sıyanet (26 Mart-16 Temmuz 1914) 4, Libra Kirapçılık ve Yayıncılık, İstanbul.
• (1334). Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı anonim şirketleri, İstanbul, İstanbul Hukuk Matbaası, İstanbul. (2011). Türk Ticaret Kanunu, 50(27846),