Türkiye Türkçesi ağızlarında “kadar” edatının görünümleri

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 373 - 385, 08.03.2024

Vehbi Akdi

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1281139

Öz

Ağız bilimi, toplum üyelerinin ortak hafızasından asırlar boyu süzülerek gelen başta dilin gramatikal ögelerini ve söz varlığına ait birçok unsurunu araştırmacıları kanalıyla gün yüzüne çıkarması ve dil araştırmalarına yol göstermesi yoluyla genel dil bilgisi içerisinde ayrı ve özel bir yere sahiptir. Standart dilin genel kurallarına aykırı görülen birçok istisnaî dil olayı, derleme çalışmalarıyla elde edilerek konuşurlar arasında karakteristik özellik gösteren bulgularla hazırlanmış ağız bilimi eserleri vasıtasıyla daha kolay izah edilebilir.
Türkiye Türkçesi ağızları, Türk diline ait birçok arkaik ögeyi bünyesinde hâlâ canlı bir şekilde yaşatmakta; konuşurları da Eski ve Orta Türkçe döneminin bu arkaik unsurlarını çoğu kez bir zenginlik olarak anlatımlarında kullanmaktadır.
Edatlar, dilin tamamı içerisinde soyut unsurlar olarak değerlendirilmekle birlikte donmuş, kalıplaşmış, çekime girmeyen unsurlardır. Bu özellikleri bakımından isim çekim eklerine yaklaşan edatlar, dilin mantıkî kuruluşundaki temel unsur söz diziminin harcıdır.
Kadar edatı, halk dilinde de standart dile paralel yaklaşıklık, benzerlik, zaman, sınırlama anlamları taşıyan kelime grupları içerisine katılarak, bünyesine de çoğu kez konuşurlar tarafından +a, +ı pekiştirme görevli ögeler ile +(ı)n, +k gibi arkaik unsurlar dahil edilerek ülkemizin her bir yöresinde kullanılmaktadır.
Bu çalışmada Türkiye Cumhuriyeti Devleti idari sınırları içerinde yer alan yöreler baz alınarak derleme yöntemiyle elde edilmiş verilerden hareketle meydana getirilen bilimsel çalışmalardaki metinler incelenmek suretiyle kadar edatının uğradığı sessel değişimlere, edatın bünyesine eklemlenen pekiştirici ögelere, arkaik unsurlara ve bunlara yüklenen semantik görevlere ışık tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ağız bilimi, Türkiye Türkçesi Ağızları, Kadar edatı, Arkaik ögeler

Appearances of the Preposition "as" in Turkish Dıalogues

Öz

The science of dialect has a special place in general grammar by revealing the grammatical elements of the language and many elements of the vocabulary, filtering from the collective memory of the members of society for centuries, through its researchers and guiding the language researches. Many exceptional linguistic phenomena, which are found to be contrary to the general rules of the standard language, can be more easily explained by means of oral studies, which were obtained through compilation studies and prepared with findings showing characteristic features among speakers.
Turkey Turkish dialects still keep many archaic elements of the Turkish language alive in their body; speakers of the Old and Middle Turkish period often use these archaic elements as a richness in their narratives.
Although prepositions are considered as abstract elements in the whole language, they are frozen, stereotyped and non-inflected elements. In terms of these features, the prepositions approaching the noun inflectional suffixes are the basic element of the syntax in the logical construction of the language.
The preposition 'as' is included in the word groups that have the meanings of approximation, similarity, time, limitation parallel to the standard language in the colloquial language, and archaic elements such as +a, +(ı)n, +k are included in its structure, often by the speakers, for reinforcement purposes. used in the region.
In this study, by examining the texts in scientific studies, which are formed from the data obtained by the compilation method based on the regions within the administrative borders of the Republic of Turkey, the phonetic changes that the preposition undergoes, the archaic elements added to the structure of the preposition and the semantic tasks assigned to these elements will be shed light on.

Anahtar Kelimeler

Dialectology, Turkey Turkish Dialects, Preposition as, Archaic element

Kaynakça

• Acar, E. (2012). Kastamonu ve yöresi ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akar, A. (2013). Muğla ve yöresi ağızları: gramer-metin-sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akca, H. (2012). Ankara ili ağızları. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü.
• Akgül, Z. (2019). Sinop ilinin Boyabat ilçesi ağzı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aksan, D. (2015). Her yönüyle dil-ana çizgileriyle dilbilim. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoy Ö. A. (1946). Gaziantep ağzı. İbrahim Horoz Basımevi.
• Altuğ, M. (2021). Türkiye Türkçesi bölge ağızlarındaki atasözlerinde arkaik ögeler. Rumelide Dil Ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (22), 216-231. https://doi.org/10.29000/rumelide.890429.
• Alyılmaz, C. (1999). Ünlemlerin seslenmeleri kuvvetlendirici işlevleri. Türk Gramerinin Sorunları II, s. 534-540.
• Atay, A. (2002). Eski Türkçe ma/ me edatının Anadolu ağızlarındaki kalıntısı. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 610, 826-828.
• Aydoğdu, Ö. (2011). Çankırı ili ve yöresi ağızları [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgegil, K. (2014). Türkçe dil bilgisi (2. Baskı). Salkımsöğüt Yayınevi.
• Bozalan, H. (2008). Bergama merkez ilçe ve köylerinde yaşayan yörüklerin ağız incelemesi [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Edirne Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Boz, E. (2002). Afyon merkez ağzı: (dil özellikleri, metinler, sözlük). Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Çakır, A. (2020). İzmir ili Ödemiş-Kiraz-Beydağ ilçeleri ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çelik, A. (2018). Yalova ili yerli ağzı: (inceleme- metinler- sözlük) [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dağcı, Y. (2012). Yahyalı (Kayseri) ve yöresi ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demir, İ. (2014). Güneybatı Anadolu ağızlarındaki pekiştirme ekleri üzerine. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2) 106-124.
• Demir, N. (2001). Ordu ili ve yöresi ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demir, N. (2006a). Sivas ili ve yöresi ağızları. Gazi Kitabevi.
• Demir, N. (2006b). Tokat ili ve yöresi ağızları: (inceleme, metinler, sözlük). Gazi Kitabevi.
• Demir. N. (2006c). Trabzon ve yöresi ağızları I-II-III. Gazi Kitabevi.
• Derleme Sözlüğü III (2019). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, M. (2012). Aksaray ve yöresi ağızları: (inceleme- metinler- sözlük) [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğar, B. (2015). Lâpseki ve yöresi ağızları: (inceleme metin sözlük) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğru, F. (2017). Eskişehir ili Manav ağızları [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Elhan, F. (2011). Kilis ağzı ve şiirleriyle Karacaoğlan’ın kişiliği. İstanbul-Kilis Vakfı Kültür Eserleri.
• Erdoğan, S. (2012). Niğde merkez ve Bor ilçesi ağzı: (giriş-inceleme-metinler-sözlük) [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ergin, M. (1997). Orhun abideleri. Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu.
• Gök, M. (2022). Osmaniye ili ağızları ve söz varlığı. Grafiker Yayınları.
• Görgeç, C. (2020). Manavgat ve yöresi ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gökçur E. (2006). Van ve merkez köyleri ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gül, M. (2017). Hatay Arsuz ağzı. Kesit Yayınları.
• Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve yöresi ağızları -inceleme, metinler, sözlük-. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülseren, C. (2000). Malatya ili ağızları. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2002). Uşak ili ağızları. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu.
• Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk dilinde edatlar. Bilge Kültür Sanat.
• Hacıeminoğlu, N. (2019). Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İlker, A. (2017). Manisa ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2018). Dil bilimi terimleri sözlüğü (2. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kalay, E. (1998). Edirne ili ağızları: (inceleme-metin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, L. (2012). Türkçede bazı ek ve edatlarda “-n” morfemi ile ortaya çıkan varyantlaşma. B. Gül (Ed.), Türk Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı içinde (ss. 219-236). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Karahan, L. (2014). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması (3. Baskı). TDK Yayınları.
• Karahan, L. (2016). Anadolu ağızlarında kullanılan bazı zarf-fiil ekleri. Türk Dili Üzerine İncelemeler, 2. Baskı Akçağ Yayınları.
• Kavaklıçeşme, H. (2010). Kars ve Iğdır Azerileri ağzı: (dil incelemesi-metin-dizin) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kayılan, F. (2018). Denizli Çal ve yöresi ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kemik, F. (2019). Alaçam (Samsun) ağzı [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kocakerim, H. Ş. (2014). Gaziantep Şahinbey ağzı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kocamaz, İ. (2013). Konya ili, Taşkent ilçesi ve köyleri ağzı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koç, A. (2010). Kelime sonunda ünsüz türemesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (28), 47-67. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26258/276607
• Koçak, A. T. (2010). Tarsusi Tarsus ağzı üzerine bir inceleme. Tarsus Belediyesi Kültür Yayınları.
• Koraş, H. (1992). Karaman ve yöresi ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1994). Nevşehir ve yöresi ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1994). Bartın ve yöresi ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçüker, İ. (1998). Yozgat ve yöresi ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kürüm, M. (2021). Bayburt ve yöresi ağızları: (giriş-inceleme-metinler-sözlük) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Manav, S. (2006). Denizli’nin Güney ilçesi ağzı (fonetik-morfoloji) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mansuroğlu, M. (1998). Karahanlıca. M. Akalın (Ed.). Tarihî Türk şiveleri içinde (ss-133-171). Ankara. Mutlu, H. K. (2022). Balıkesir ili ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öçalan M. (2004). Sakarya ili ağzı [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ölçücü, H. Ç. (2020). Çanakkale ili yerli ağızları (inceleme-metinler-sözlük) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Örnekkol, F. (2006). Emirdağ ağzı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özçelik, S. (1997). Urfa merkez ağzı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özden M. (2016). Bilecik ili ağız incelemesi. Paradigma Akademi Yayınları.
• Özden, M., Doğan, L., & Bayraktar F., S. (2021). Trakya ağızları sözlüğü. Paradigma Akademi.
• Özer, A. (2020). Halfeti Türkmen ağzı: (giriş- inceleme- metinler- sözlük) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztürk, E. (2001). Silifke ve Mut’taki Sarıkeçeli ve Bahşiş yörükleri ağzı [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztürk, J. (2009). Hatay ağzı: (inceleme-metin-sözlük). Karahan Kitabevi.
• Öztürk, E. (2019). Bolu ili ağızları. Akçağ Yayınları.
• Sağır, M. (1995). Erzincan ve yöresi ağızları: (inceleme-metinler-sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• San, S. Ö. (1990). Gümüşhane kültür araştırmaları ve yöre ağızları. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sert, G. (2015) Eskişehir İli Yörük Ağızları. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
• Silahşör, E. (2011). Amasya merkez ağzı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Soyyiğit, E. (2012). Karkamış ağzı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şanlı, C. (1990). Kırklareli ili merkez ilçe köyleri ağızları: (inceleme-metin) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk yazıtı. Simurg Yayınları.
• Tezcan, F. (2019). Şarkikaraağaç ağzı: (inceleme-metin-sözlük) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Topaloğlu, A. (2019). Karşılaştırmalı dil bilgisi terimleri sözlüğü. Dergâh Yayınları.
• Tosun, İ. (2003). Tekirdağ merkez ilçe ve köyleri ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi.
• Tosun, İ. (2017). Ardahan ili ağızlarının ses ve şekil özellikleri. Payda Yayıncılık.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkçe sözlük. TDK Yayınları.
• Üstüner, A. (2000). Türkçedeki +-A pekiştirme ekinin Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanılışı. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 189-206.
• Üstüner, A. (2003). Türkçede pekiştirme. Fırat Üniversitesi Basımevi.
• Üstüner, A. (2013). oḳ/ök enklitiğinin Türkiye Türkçesi ağızlarındaki kalıntıları. Leyla Karahan armağanı içinde (ss. 839-849). Akçağ Yayınları.
• Vardar, B. (2003). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yayınları.
• Yapıcı, A. İ. (2022). Aydın ve yöresi ağızları. Grafiker Yayınları.
• Yavuz, S. (2013). Adıyaman ili ve yöresi ağızları (1. Baskı). Turkish Language Series.
• Yıkmış, S. (2015). Ağız atlasları hazırlama yöntemleri ve Eskişehir ili Türkmen ağızları [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldırım, F. (2006). Adana ve Osmaniye illeri ağızları II: (metinler-sözlük-dizinler). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, K. D. (2013). Bergama yöresi Tahtacı ve Çepni ağızları: (inceleme-metinler-sözlük) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldız, O. (2021). Isparta merkez ilçe ağızları. TDK Yayınları.
• Yılmaz, M. (2006). İscehisar ve İhsaniye ağzı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Zeybek, H. (2007). Sinanpaşa ağzı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.