Hârezmşahlar Devleti tarihine ait yeni bir kaynak: Vesâilü’r-Resâ’il ve Delâ’ilü’l-Fezâ’il ve Nûreddin Münşî

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 399 - 413, 08.03.2024

Coşkun Erdoğan

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1417302

Öz

Hârezmşahlar Devleti, Selçuklu siyasi iradesi henüz sona ermeden Hârezm bölgesinde siyasi ve idari yapılanmasını neredeyse tamamlamış ve devletleşme sürecini ise Atsız döneminden itibaren bölgede kabullendirmeye başlamıştır. Bu doğrultuda bürokratik ve diplomatik mekanizma hem bölgesel altyapısının vermiş olduğu avantajlar hem de Selçuklu idari yapılanmasının etkisiyle oldukça erken dönemden itibaren tam anlamıyla işlevsel halde olmuştur. İdari işleyişin Selçuklu yapılanması doğrultusunda gözlendiği Hârezmşahlara ait takip edilebilen en eski münşeat mecmuaları devletin yapısal organizasyonunu ortaya koymaktadır. Nitekim Hârezmşah münşîlerinin yazdığı belge ve mektuplar bugüne kadar ulaşmış bulunmaktadır. Ancak bu münşeat mecmualarından biri olan Ves’ailü’r-Resâ’il ve Delâ’ilü’l-Fezâ’il, bilimsel çalışmalarda bugüne kadar kullanılmamıştır. Nûreddin Münşî’nin eseri olan bu münşeat mecmuası, bu çalışmanın esas konusunu teşkil etmektedir. Eserin Gıyaseddin Pirşâh ve Sultan Celaleddin dönemine ait bilgileri ihtiva etmesinin yanı sıra içerik açısından devletin yapısal sürecini anlamak için oldukça önemli bilgiler içerdiği tespit edilmiştir. Ayrıca eser inşâ sanatının güzel örneklerinden biridir. Eserin iki yazma nüshası bulunmakta olup Türkiye’de mevcut olduğu düşünülen nüsha kaybolmuştur. Ancak Manchester Üniversitesi’nde yer alan nüsha eksik olmasına rağmen bugün İran’da Rıza Samizâde tarafından yayımlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hârezmşah, Nûreddin Münşî, Vesâilü'r-Resâ'il ve Delâ'ilü'l-Fezâ'il, Celaleddin, Gıyaseddin

A New Source on the History of the Khwārezmshah State: Wās’ail al-Rasāil wa Delā’il al-Fazā’il and Nūreddin Munshī

Öz

The state of Khwārezmshahs had almost completed its political and administrative structuring in the Khwārezm region before the Seljukid political will ended, and the statehood process started to be accepted in the region before the Atsiz period. In this direction, the bureaucratic and diplomatic mechanism was fully functional from the very early period, both due to the advantages of its regional infrastructure and Seljuk administrative structure. The oldest traceable munsha’āt compilations of the Khwārezmshahs, in which the administrative functioning was observed in line with the Seljuk structure, reveal the structural organization of the state. As a matter of fact, the documents and letters written by the munshīs of Khwārezmshah have survived to this day. However, Wās’ail al-Rasāil wa Delā’il al-Fazā’il, which is one of the these munsha’āt collections, has not been used in scientific studies to date. This collection of munsha’āt by Nūreddin Munshī constitutes the main subject of this study. In addition to containing information about the period Ghiyath al-Din Pirshāh and Sultan Jalal al-Din, it has been determined that the work contains very important information to understand the structural process of the state in terms of content. It is also one of the best examples of the art of inshā’. There are two manuscript of the work and the copy thought to be available in Turkey has been lost. However, although the copy in the University of Manchester is incomplete, it was published by Reza Samizāde in Iran today.

Anahtar Kelimeler

Khwārezmshah, Nūreddin Munshī, Wās’ail al-Rasāil wa Delā’il al-Fazā’il, Jalal al-Din, Ghiyath al-Din

Kaynakça

• Ata Melik Cüveynî. (1388). Tarih-i cihangüşay-ı cüveynî. Muhammed Kazvini (tsh.), Tehran: Müessese-i İntişârat-ı Negâh.
• Ata Melik Cüveynî. (1988). Tarih-i cihangüşa. II, Mürsel Öztürk (çev.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Barthold, V. V. (1990). Moğol istilasına kadar türkistan. Hakkı Dursun Yıldız (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Barthold, W. (1997). Hârizmşâh. İA, 5(1), 263-265.
• Devletşah. (2011). Şair tezkireleri (tezkiretü’ş-şuarâ). Necati Lugal (çev.), İstanbul: Pinhan Yayınları.
• Durmuş, İ. (2000). İnşa: Arap Edebiyatı. DİA, XXII, İstanbul: MEB. Yayınları, 334-337.
• el-Hôyî. (2018). Selçuklu inşâ sanatı. Gunyetü’l-Kâtib ve münyetü’t-Tâlib rüsûmu’r-Resâ‘il ve nücûmu’l-Fezâ‘il. Cevdet Yakupoğlu-Namiq Musalı (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• el-Ömerî. (2014). Türkler hakkında gördüklerim ve duyduklarım. Mesâliku’l-Ebsâr. Ahsen Batur (çev.), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Erdoğan, C. (2015). Hârezmşâh Alâeddin Muhammed dönemi siyasi tarihi (1220-1220) [Yayınlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Erdoğan, C. (2019). Harezmşahlar. B. A. Gökdağ, S. Y. Gömeç, O. Karatay (Ed.), Ortak Türk Tarihi, III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 219-282.
• Gürbüz, M. (2013). Büyük Selçuklular devrine ait münşeat mecmûalarında yer alan bir belge türü: “İhvâniyat”. Tarih Okulu Dergisi, 6(15), 43-55.
• Hândmir. Habîbü’s-siyer fi ahbârî efrâdî beşer. II, Muhammed Debir-i Siyâkî (nşr.), Tahran.
• Horst, H. (1964). Die staatsverwaltung der grosselǧūqen und ḫōrazmšāhs (1038-1231). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Husrovbeygi, H. (Murdad/1387). Şınaht ve erzyâbî tovsîfî menâb‘ ve mâhez tarih-i dovre-yi hârezmşâhiyân. Kitab-ı mah-ı tarih ve coğrafya. 123, 18-33.
• İbn Haldun. (1363). Tarih-i ibn Haldun. IV, A. M. Ayetî (çev.), Tahran.
• İbnü’l-Esîr. (1989). İslâm tarihi. el-kâmil fi’t-tarih tercümesi. X-XII, Abdülkerim Özaydın (çev.), İstanbul: Bahar Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (2000). Hârezmşâhlar devleti tarihi (485-618/1092-1221), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kanar, M., Kurtuluş, R. (2000). İnşa: Fars edebiyatı. DİA, XXII, İstanbul: MEB. Yayınları, 337-338.
• Kazvinî. (2018). Târih-i güzide. Mürsel Öztürk (çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Köprülü, F. (1997). Hârizmşâhlar. İA, 5(1), Eskişehir: MEB. Yayınları, 265-296.
• Köymen, M. A. (1964). Selçuklu devri Türk tarihi araştırmaları II: Selçuklu devri teşkilâtına dair yazılmış bir eser münasebetiyle. Tarih Araştırmaları Dergisi, 2(2-3), 303-380.
• Minovî, M. (Şehriver/1344). Nûreddîn Münşî. Vahid, 21, 15-34; Nesevî. (1344). Sîret-i Celâlü’d-Dîn Mengübernî. Mucteba Monevî (nşr.), Tahran: İntişârât-ı Bengâh ve Tercüme ve Neşr-i Kitâb, mukaddime نج-سح
• Mîrhând. (1339). Ravzatu’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mulûk ve’l-hulefâ. IV, Hayyam Piruz (yay.), Tahran.
• Nesevî. (1344). Sîret-i Celâlü’d-Dîn Mengübernî. Mucteba Monevî (nşr.), Tahran: İntişârât-ı Bengâh ve Tercüme ve Neşr-i Kitâb.
• Nesevî. (1384). Nefsetü’l-mastûr. Gulâm Ali Zârî (ed.), Tahran: Solhendeş.
• Nûreddin Münşî. (1381). Vesâilü’r-resâ’il ve delâ’ilü’l-fezâ’il. Namehâ ve fazilethâ. Rıza Samizâde (tsh.), Tahran: Encümen-i asâr ve mufahir-i ferhengi.
• Reşîdüddin Fazlallah. (1389). Cami’ü’t-tevârih (târîh-i selâtin-i hârezm). Muhammed Ruşen (tsh.), Tahran: Merkezî Pejuheşî Miras Mektub.
• Roemer, H. R. (1986). Inshā. EI2, Leiden: E. J. Brill, 1241-1244.
• Şebânkâreî. (1376). Mecma’u’l-ensâb. II, Tahran: Emir-i Kebir.
• Sümer, F. (1986). Selçuklu devrinde Türk beyleri, II, Atsız. Türk Dünyası Araştırmaları, 44, 1-7.
• Taneri, A. (1977). Celâlü’d-din Hârizmşâh ve zamanı. Ankara.
• Togan, A. Z. (1981). Umumî Türk tarihi’ne giriş, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Togan, A. Z. (1997). Hârizm. İA, 5(1), Eskişehir: MEB. Yayınları, 240-257.
• Uzun, M. (2006). Münşeat. DİA, XXXII, İstanbul: TDV. Yayınları, 18-20.
• Vassâf. (1383). Tahrîr-i târîh-i vassâf. ʽAbdu’l-Muhammed Âyetî (yay.), Tahran: Pejuheşgâh-ı Ûlûmî İnsanî ve Mûtalât-ı Ferhengî.