Tabanoğlu Hoca İsmail Şükrü (Çelikalay) Efendi [1876-1950]

Yıl 2024, Sayı: 20, 95 - 122, 15.03.2024

Sadık Sarısaman Biray Çakmak

https://doi.org/10.21021/osmed.1378407

Öz

Bu çalışmada geç dönem Osmanlı Devleti’nde Karahisarısahip’te müderrislik, Darülmuallimin-i Sıbyan müdürlüğü, müdür yardımcılığı yapmış, Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Karahisarısahip mebusluğu görevinde bulunmuş olan İsmail Şükrü Efendi ele alınmıştır. İsmail Şükrü Efendi rüştiye mezunu olup aldığı özel derslerle kendisini geliştirmiştir. Eğitim faaliyetlerinin öneminin bilincinde olduğu için 1909 yılında Karahisarısahip Darülmuallimin-i Sıbyanı’nın kuruluşuna öncülük etmiştir. Darülmuallimin-i Sıbyan’da ve Karahisarısahip Medresesi’nde fahri müdürlük ve muallimlik görevlerinde bulunmuştur.

30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi’ni müteakip başlayan işgallere karşı Afyonkarahisar’da milli uyanışın öncülerinden olmuştur. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nde ve Kuva-yı Milliye teşkilatında görev yapmıştır. Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde mebus iken Çelikalay’ı kurmuş ve işgallere karşı mücadele etmiştir. Saltanatın kaldırılması üzerine kaleme aldığı “Hilafet-i İslamiye ve Türkiye Büyük Millet Meclisi” adlı risalesinde halifeyi devlet başkanı olarak takdim ettiği için Ankara Hükümeti’nin tepkisini çekmiştir. Bu yüzden iktidar çevrelerinde gözden düşmüş, bundan sonra kendisine devlet görevleri tevdi edilmemiştir.

Bu araştırmanın amacı Osmanlı’dan Cumhuriyete geçiş aşamasında önemli rol oynayan bir din adamı olan İsmail Şükrü (Çelikalay) Efendi’yi ve faaliyetlerini objektif bir şekilde ortaya koymaktır. Çalışmada arşiv kaynakları, Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanakları başta olmak üzere dönemin gazetelerinden, hatıralardan ve ilgili diğer kaynaklardan faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Milli Mücadele, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Çelikalay, Hilafet, Müderris

Tabanoğlu Hodca İsmail Şükrü (Çelikalay) Efendi [1876-1950]

Öz

In this study, İsmail Şükrü Efendi, who worked as a mudarris, principal and deputy principal of Darülmuallimin-i Sıbyan in Karahisarısahip in the late Ottoman Empire and served as a deputy of Karahisarısahip in the First Period of the Grand National Assembly of Turkey, is discussed. İsmail Şükrü Efendi graduated from rushdiye and improved himself with private lessons. Being aware of the significance of educational activities, he pioneered the establishment of Karahisarısahip Darülmuallimin-i Sıbyan in 1909. He served as honorary director and teacher at Darülmuallimin-i Sıbyan and Karahisarısahip Madrasah.

On October 30, 1918, he was one of the pioneers of the national awakening in Afyonkarahisar against the occupations that started following the Mudros Treaty signed on October 30, 1918. He served in the countrywide resistance organization (Mudafaa-i Hukuk Cemiyeti) and national forces (Kuva-yı Milliye) organization. While he was a member of the Grand National Assembly of Turkey in the First Period, he founded Çelikalay and fought against the invasions. After the abolition of the sultanate, he drew the attention of the Ankara Government for presenting the caliph as the head of state in his tractate "The Caliphate of Islam and the Grand National Assembly of Turkey’’. For this reason, he was discredited within the ruling circles, and he was not assigned any state duties afterwards.

The aim of this study is to objectively demonstrate İsmail Şükrü (Çelikalay) Efendi, a man of the cloth who played an essential role in the transition from the Ottoman Empire to the Republic, and his works. In the study, archival sources, especially the Minutes of the Grand National Assembly of Turkey, newspapers of the period, memoirs and other relevant sources were utilized.

Anahtar Kelimeler

National Struggle, Grand National Assembly of Turkey, Çelikalay, Caliphate, Mudarris

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dahiliye Nezareti İdare Kısmı Belgeleri (DH. İD): 190/56, 24 Ekim 1914/4 Z 1332.
• Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Belgeleri (MF. İBT): 268/55, 3 R 1328 (14 Nisan 1910), 311/74, 2 Nisan 1911/2 R 1329, 339/45, 25 N 1329 (19 Eylül 1911), 340/43, 4 L 1329 (28 Eylül 1911), 346/25, 8 Za 1329 (31 Ekim 1911), 349/66, 3 Z 1329 (25 Kasım 1911), 350/53, 14 Z 1329 (6 Aralık 1911), 350/78, 15 Z 1329 (7 Aralık 1911), 355/89, 17 M 1330 (7 Ocak 1912), 356/97, 26 M 1330 (16 Ocak 1912), 358/2, 7 S 1330 (27 Ocak 1912).
• Şura-yı Devlet Belgeleri (ŞD): 199/33, 30 Temmuz 1913/25 Ş 1331.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA): Fon. 30.10, Yer. 5.28.14.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (İSTM. MŞH)
• Ulemâ Sicil Dosyaları (SAİD): 161/19, 161/21, 178/16, 227/23, 245/19.
• Meşihat Arşivi Defterleri (MŞH. DFT.2.d): 2072, 2083, 2084, 2090, 2311, 2747.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Arşivi: nr. 3810.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi: Sicil No: 240.
• Kaynak Eserler ve İncelemeler
• “Muhaliflerin Zatları ve Sadası: Bazı Malumat”, İleri, 28 Nisan 1923.
• Akbulut, Dursun Ali. Saltanat, Hilâfet ve Milli Hâkimiyet. Samsun: 1994.
• Akkoyun, Turan. “Milli Mücadele’de Afyonkarahisar”. Afyonkarahisar Kent Müzesi Araştırmaları. 1, Ed. Cihad Cihan. Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları, 2018, 153-175.
• Albayrak, Sadık. “Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 8 (İstanbul 1993), ss. 506-507.
• Alkan, Necmettin ve Üçüncü, Uğur. Ali Şükrü Bey Hürriyet Uğruna 39 Yıl. İstanbul: Trabzon Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı, 2015.
• Altıntaş, Ahmet. Milli Mücadelede Afyonkarahisar 1919-1922. Ankara: Afyonkarahisar Valiliği Yayını, 2011.
• Atatürk, Mustafa Kemal. Nutuk 1919-1927. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1997.
• Bayar, Celal. Ben de Yazdım Milli Mücadele’ye Giriş. C. 6, İstanbul: Baha Matbaası, 1968.
• Beydilli, Kemal. “Şark Meselesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 38 (İstanbul 2010), ss. 352-357.
• Çalışlar, İzzeddin. Org. İzzettin Çalışlar’ın Anılarıyla Gün Gün, Saat Saat İstiklal Harbi’nde Batı Cephesi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Çelik, Recep. “Bütün Yönleriyle İsmail Şükrü (Çelikalay) Efendi”. VI. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları, 2003, s. 136-142.
• Çelik, Recep. Milli Mücadelede Din Adamları. C. 1, İstanbul: Emre Yayınları, 1999.
• Çiftçi, Barış. I. TBMM Karahisar-ı Sahip Mebusu İsmail Şükrü Efendi (Çelikalay). Yüksek Lisans Tezi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Çoker, Fahri. Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM. 1. Dönem 1919-1923. C. III, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Yayınları, 1995.
• Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları. Haz. Arı İnan, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
• Hilafet-i İslamiye ve Büyük Millet Meclisi. Ankara: Ali Şükrü Matbaası, 1339.
• Ilgar, Yusuf. “Afyonkarahisar’da Eğitim Öğretim”. Afyonkarahisar Kütüğü, C. 2, Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, 2001, s. 213-256.
• İplikçioğlu, Niyazi. "Afyon'da Milli Mücadele Başlarken Çelikalay'ın Kuruluşu". Beldemiz 5 (Ocak-Şubat-Mart 1986): 3-4.
• İsmail Şükrü. “Hasımlarımızın Efkarı Ne İçün Ani Bir Surette Tahavvül Eyledi?”, Sebilürreşad, 19/486, 26 Şevval 1339/3 Temmuz 1337/3 Temmuz 1921.
• İsmail Şükrü. “Müslümanlıkla Komünistlik Kabil-i Telif mi?”, Sebilürreşad, 19/481, 21 Mayıs 1921.
• İsmail Şükrü. “Nur-ı İlahi Söner Mi”, Sebilürreşad, 19/476, Şaban 1339/16 Nisan 1337/16 Nisan 1921.
• İsmail Şükrü. “Ulema-yı İslama Müretteb Vazife”, Sebilürreşad, 19/478, 21 Şaban 1339/30 Nisan 1337/30 Nisan 1921.
• İsmail Şükrü. “Ve’l-Akıbetü Li’l-Müttekin”, Sebilürreşad, 19/489, 18 Zilkade 1339/24 Temmuz 1337/24 Temmuz 1921.
• İsmail Şükrü. “Zafer Müminlerindir”, Sebilürreşad, 19/488, 10 Zilkade 1339/16 Temmuz 1337/16 Temmuz 1921.
• İstiklal Harbi Döneminde Resmi Gazete’de Yayımlanan 205 Kanun. Ankara: Cumhurbaşkanlığı Yayınları, 2020.
• Karaca, Taha Niyazi. “Milli Mücadele’de Bozkır İsyanları”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/16 (2004): 169-190.
• Kılıç, Selami. “Hoca Şükrü Efendi (İsmail Şükrü Çelikalay Efendi (1876-1950)”. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/hoca-sukru-efendi-ismail-sukru-celikalay-efendi-1876-1950/ ET: 14.11.2023
• Kodaman, Bayram ve Babacan, Hasan. Hafız İbrahim Demiralay’ın Hatıratı ve Isparta’da Milli Mücadele İle İlgili Belgeler. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, 1998.
• Öcalan, Hasan Basri. “Bursa Hamidiye Medrese-i Muallimîni”. U. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/26 (2014/1): 71-85.
• Polat, Zelkif. “Milli Mücadele Yıllarında Afyonkarahisar”. Anadolu’nun Kilidi Afyon. Afyon: Afyon Valiliği Yayınları, 2004, 113-131.
• Sabis, Ali İhsan. Harp Hatıralarım, İstiklal Harbi ve Gizli Cihetleri. C. 5, Ankara: Güneş Matbaacılık, 1951.
• Sarıkoyuncu, Ali. Milli Mücadele’de Din Adamları I, 4. Baskı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2002.
• Sarıkoyuncu, Ali. Milli Mücadele’de Din Adamları II, 3. Baskı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2002.
• Sebilürreşad, 2/46, Mayıs 1949.
• Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim. Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952. İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları, 1952.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), GCZ (Gizli Celse Zabıtları), C.1, 2, 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), ZC (Zabıt Ceridesi), C. 1-29.
• Yazıcı, Nesimi. “Son Dönemde Karahisar-ı Sahib Medreseleri ve Islâh-ı Medâris Uygulaması”. Belleten 58/223 (Aralık 1994): 635-657.
• Yılmaz, Hakan ve Coşkun, Sena. “Kent Belleği Çerçevesinde Afyonkarahisar’da Milli Mücadele Döneminde Yaşananlara İlişkin Sözlü tarih Çalışması.” Afyonkarahisar Kent Müzesi Araştırmaları. 1, Ed. Cihad Cihan, Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Yayınları, 2018, 179-195.