Osmanlı Okullarında Türkçenin Öğretimine Genel Bir Bakış

Yıl 2024, Sayı: 20, 242 - 265, 15.03.2024

Eralp Yaşar Azap

https://doi.org/10.21021/osmed.1405847

Öz

Osmanlı Devleti’nde yüzyıllarca Müslim ve gayrimüslim grupların anadilleri dışında konuştuğu ve yazdığı ama hepsinin ötesinde devletin resmî yazışmalarında kullandığı Türk dili, klasik dönemden itibaren Osmanlı okullarında ve bilhassa Müslümanların devam ettiği eğitim kurumlarında öğretilmekteydi. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Türkçenin öğretiminde formel ve müfredat temelli bir sisteme geçildi. Bu durumda, eğitimi sistemli ve kurumsal bir çatı altına almaya çalışan Maarif Nezareti ve ona bağlı çalışan müesseseler önemli bir pay sahibiydi. Maarif Nezaretinin tesisiyle eğitimde branşlaşma ve okullaşmanın yaygınlaştırılması ve yetersiz görülen tüm eğitim-öğretim bileşenlerinin de ıslahı gündeme geldi. Bu çalışma, Kanunuesasinin ilanı ile beraber devletin resmî dili ilan edilen Türkçenin; modernleşen Müslüman ve gayrimüslim Osmanlı okullarındaki öğretimi, alanda nasıl öğretmen yetiştirildiği, öğretmenlerin istihdamı, dersin müfredatı ve materyalleri ile öğretimi esnasında düzenli olarak yapılmaya çalışılan teftişlerin ilgili hususlar kapsamındaki pratiklerini ele almaktadır. Çalışmada, başta birincil kaynak hüviyetinde olan Osmanlı arşiv belgeleri olmak üzere, dönemin müfredat ve nizamnameleriyle alanda yapılan çalışmaları içeren literatürden istifade edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Maarif Nezareti, Türkçe, Eğitim ve Öğretim, Okul

A General Overview of Turkish Teaching in Ottoman Schools

Öz

Turkish language, spoken and written by Muslims and non-Muslims in the Ottoman Empire for centuries besides their mother tongue, and used in the state’s official correspondence, was taught in Ottoman schools and especially in educational institutions where Muslims attended since classical period. Since the second half of 19th century, a formal and curriculum-based system was introduced in Turkish teaching. The Ministry of Education and its affiliated institutions, trying for bringing education under a systematic and institutional roof, had a significant share in this situation. With the establishment of the Ministry of Education, the expansion of branching and schooling in education and improvement of all inadequate education-training components came up. This study deals with teaching of Turkish, which was declared the official language of the state with the proclamation of Kanunuesasi, in modernized Muslim and non-Muslim Ottoman schools, teachers’ training, employment, course curriculum and materials, and practices of regular inspections within the scope of relevant issues. The literature including the curricula and regulations of the period and the studies carried out in the field, especially the Ottoman archive documents, which are the primary sources, will be used in the study.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Maarif Nezareti, Ministry of Education, Education and Training, School.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 3162/237130; 3078/230816; 3162/237130; 4178/313349; 526/39425; 547/40973; 715/53583; 2434/182490; 261/19540; 296/22183; 1479/110871; 968/72583; 1501/112507; 1639/122856; 1660/124482; 1751/131251.
• BOA, Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT), 2527/73; 2365/76; 2416/38.
• BOA, Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. MUİ), 38-2/27.
• BOA, İrade Adliye ve Mezahib (İ. AZN), 39/35-2.
• BOA, İrade Dâhiliye (İ. DH), 1121/87654.
• BOA, İrade Hususi (İ. HUS), 29/97; 27/1.
• BOA, Maarif Nezareti İstanbul Maarif Müdüriyeti (MF. İMF), 10/77; 43/79; 23/42; 111/25; 126/9; 147/80; 164/89; 31/79; 168/46; 166/127; 171/58; 178/74; 91/26; 91/32; 93/86; 165/119.
• BOA, Maarif Nezareti Meclis-i Kebir-i Maarif (MF. MKB), 73/85; 77/36; 13/26; 76/15; 107/57; 73/85; 7/58; 55/119; 166/48; 156/40.
• BOA, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT), 19/12; 21/95; 34/167; 42/69; 5/117; 61/38; 62/80; 62/140; 748/35; 524/17; 792/32; 986/15; 119/14; 118/61; 248/1; 122/116; 919/2; 1060/46; 921/41; 953/38; 593/29; 506/54; BOA, Maarif Nezareti Tedrisat-ı Aliye Dairesi (MF. ALY), 86/56; 39/40; 27/56; 84/62.
• BOA, Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi (MF. İBT), 23/103; 22/32; 535/53; 558/75; 309/40; 325/37; 457/35; 266/62; 81/27; 8/110; 118/115; 22/32; 22/69; 23/19; 23/103; 24/89; 107/57; 4/94; 70/14; 571/51; 552/29; 65/19; 22/32; 503/57; 307/72; 172/25; 554/18; 644/1; 591/72; 600/60; 600/61; 600/62-2; 600/65-2; 600/70-3; 601/37; 624/13; 624/98; 486/22; 537/35; 538/21; 538/29; 723/56-2; 1/43; 517/55; 370/28; 438/38; 441/10; 501/42; 640/12; 177/61.
• BOA, Meclis-i Vala (MVL), 855/86.
• BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 83/2.
• BOA, Sadaret Bulgaristan (A.}MTZ. (04), 101/3.
• BOA, Yıldız Mabeyn Erkanı ve Saray Görevlileri Maruzatı (Y. PRK. SGE), 5/104.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ağar, Mehmet Emin. “Türkçe Öğretiminin Tarihçesi.” Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 1/1 (2004): 1-10.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e. İstanbul: Kültür Koleji Yayınları, 1994.
• Alan, Gülbadi. Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Protestan Okulları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Alkan, Mehmet Öznur. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6, 12 (2008): 9-84.
• Altın, Hamza. “II. Abdülhamid ve Meşrutiyet Devirlerinde Öğretmen Yetiştirme Meselesi.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2009.
• Altınova, Ayşegül. “Osmanlı Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2010.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2021.
• Çakmak, Hasan Ali. Bâbıâli’de Bir Ömür: Mehmed Esad Safvet Paşa. İstanbul: Timaş Akademi Tarih, 2023.
• Çetin, Atilla. “Maarif Nazırı Ahmed Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yabancı Okullar Hakkındaki Raporu.” Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 10/11 (1982): 189-219.
• Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1331.
• Demir, Ahmet. “Tanzimat (1839-1876), I. Meşrutiyet (1876-1878) ve II. Abdülhamid (1878-1908) Dönemlerinde Türkçe Öğretiminin Tarihsel Gelişimi.” Başlangıçtan Günümüze Türkçenin Eğitim-Öğretim Tarihi Araştırmaları. Ed., Abdurrahman Güzel. Ankara: Akçağ Yayınları, 2017.
• Eren Aydınlık, Badegül. “Osmanlıların Modern Döneminde Kızların Eğitimi: İnas Rüştiyeleri ve Eğitim Programları (1859-1908).” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2018.
• Ergin, Osman Nuri. Türkiye Maarif Tarihi c. 3. İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1941.
• Fettahoğlu, Kübra. Bir Tanzimat Bürokratı: Ahmed Cevdet Paşa. İstanbul: Timaş Akademi Tarih, 2021.
• Fortna, Benjamin C. Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Okumayı Öğrenmek. Çev., Mehmet Beşikçi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Fortna, Benjamin C. Mekteb-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslam, Devlet ve Eğitim. Çev., Pelin Siral. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Gündüz, Mustafa. Osmanlı Eğitim Mirası: Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2013.
• Hatt-ı Hümayun ve Kanun-ı Esasi, İstanbul: Matbaa-i Amire 1293.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlılarda İlköğretimin Tarihi.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6/12 (2008): 85-105.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi c. II. Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: Ircica, 1998.
• Kanbolat, Erhan. “Hazırlanışı ve Uygulanması Açısından Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İlköğretim Programları (1913-1968).” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2005.
• Karal Akgün, Seçil. Osmanlı İmparatorluğu’nda Mormon Misyonerler. İstanbul: Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, 2014.
• Karcı, Betül. “Gayrimüslim Mekteplerinde Osmanlı Türkçesi’nin Öğretimini Yaygınlaştırmak İçin Yapılan Bazı Çalışmalar.” ÇKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 50/Özel (2019): 19-44.
• Kırpık Cevdet. “II. Abdülhamid Döneminde Kayseri İptidai Mektepleri (1876-1908).” Belleten 87/308 (2023): 153-193.
• Kırpık, Cevdet. “Şehzade Eğitimini Çağdaşlaştırma Teşebbüsleri.” Belleten 71, 261 (2007): 575-612.
• Kırpık, Cevdet. Osmanlı’da Şehzade Eğitimi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Kieser, Hans Lukas. Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Kocabaşoğlu, Uygur. Anadolu’daki Amerika: Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları. Ankara: İmge Kitabevi, 2000.
• Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi 1773-1923. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Mahmud Cevad Bey. Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı: XIX. Asır Osmanlı Maarif Tarihi. Haz., Taceddin Kayaoğlu. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001.
• Mordtmann, Andreas David. Osmanlı ve Yeni Osmanlılar: Bir Osmanlı’dan Siyasi, Sosyal ve Biyografik Manzaralar, Çev., Gertraude Habermann-Songu. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2023.
• Mustafa Mesut Özekmekçi, “II. Mahmud Döneminde İstanbul’daki Sıbyan Mektepleri ve Öğrenci Sayıları.” Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies LX (2022): 139-178.
• Mutlu, Şamil. Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2015.
• Nazım Hikmet Polat, “Türkçe’nin Öğretimi ve Ahmet Cevdet Paşa,” Türklük Bilimi Araştırmaları 13 (2003): 447-454.
• Özkan, Nevzat. “Ahmet Cevdet Paşa’nın Türk Dili Hakkındaki Görüşleri ve Eserleri.” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1, 20 (2006): 219-232.
• Özkan, Selim Hilmi. “Osmanlı Devleti’nde Yabancı Dil Eğitimi.” Turkish Studies 5, 3 (2010): 1783-1800.
• Polat Haydaroğlu, İlknur. Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye. Matbaa-i Amire Darü’l-Hilafeti’l-Aliyye, 1316.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye. Matbaa-i Amire Darü’l-Hilafeti’l-Aliyye, 1317.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye. Matbaa-i Amire Darü’l-Hilafeti’l-Aliyye, 1318.
• Somel, Selçuk Akşin and Kenan, Seyfi. “Introduction: The Issue of Transformation within the Ottoman Empire”, Dimensions of Transformation in the Ottoman Empire from the Late Medieval Age to Modernity: In Memory of Metin Kunt, ed., Seyfi Kenan and Selçuk Akşin Somel. Leiden/Boston: Brill, 2021.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908): İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin. İstanbul: İletişim Yayınları 2010.
• Şahbaz, Namık Kemal. “Tanzimat (1839-1876), I. Meşrutiyet (1876-1878) ve II. Abdülhamid (1878-1908) Dönemlerinde Türkçe Öğretiminin Tarihsel Gelişimi.” Başlangıçtan Günümüze Türkçenin Eğitim-Öğretim Tarihi Araştırmaları. Ed., Abdurrahman Güzel. Ankara: Akçağ Yayınları, 2017.
• Tirfil, Tuğçem. Osmanlı Modernleşme Sürecinde Eğitim Yapısında Değişim ve Dönüşüm: Sultanîler. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2022.
• Tümer Erdem, Yasemin. “Maarif Nazırı Ahmet Şükrü Bey’in II. Meşrutiyet Dönemi Eğitim Politikalarına Katkısı.” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 32 (2015): 23-63.
• Tümer Erdem, Yasemin. “Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftiş.” OTAM 26 (2009): 55-92.
• Tümer Erdem, Yasemin. II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kızların Eğitimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Ünal, Uğur. II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Rüşdiyeleri (1897-1907). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Ünal, Uğur. Meclis-i Kebir-i Maarif 1869-1922. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008.
• Yazıcı, Nesimi. “Osmanlı Son Döneminde Libya’da Türk Dilinin Öğretimi Üzerine Bazı Gözlemler.” Belleten 59, 224 (1995): 121-132.