ERKEN DÖNEM OSMANLI TAŞRA BÜROKRASİSİNDE KAZÂYÂ USULÜ: EDREMİD KADISI MEVLÂNÂ SİNAN’IN MİDİLLİ’DE YAZDIĞI KAZÂYÂ DEFTERİ

Yıl 2024, Sayı: 55, 43 - 100, 30.04.2024

Fatma Erdim

Öz

Osmanlı taşra bürokrasisi tarafından üretilen evraktan
günümüze ulaşmış olanların görece azlığı taşra bürokrasisinin
mahiyeti ve işleyiş mekanizması hakkında esas olarak merkezî
bürokrasinin ürettiği evrak ve defter serilerine dayalı eksik veya tek
taraflı bir bakış açısının ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bu
bağlamda Osmanlı bürokratik geleneklerinin oluşmasında taşra
idaresi ile hükümet merkezi arasındaki ilişkinin ve karşılıklı
etkileşimin girift yapısının kavranmasına olanak tanıyacak sağlam
bir teorik çerçevenin inşasında taşra bürokrasisinin ürettiği sınırlı
sayıdaki evrakın ehemmiyeti yadsınamaz.
Bu makalede taşrada üretilerek hükümet merkezine
gönderilmesi yönüyle öne çıkan ve birtakım karinelerden hareketle
II. Mehmed’in saltanat döneminin sonlarına tarihlenebilen bir
kazâyâ defterinin şekil ve muhteva analizi yapılarak Osmanlı taşra bürokrasisinde kazâyâ usulünün mahiyetine odaklanılmıştır. 15.
yüzyılın sonlarına doğru Midilli adasının Osmanlılar tarafından
fethini müteakip Edremid Kadısı Sinan Efendi’nin1 Midilli’de
gerçekleştirdiği teftişin raporlarını ihtiva eden söz konusu defter
incelenirken merkezî bürokrasinin taşradaki temsilcileri addedilen
Osmanlı kadılarının taşra ile merkez irtibatının sağlanmasında
müfettiş sıfatıyla oynadıkları role de dikkat çekilmiştir. Mevzubahis
defter erken dönem Osmanlı taşra bürokrasisinde kazâyâ usulü ile
ilgili kıymetli bilgiler sunmasının yanı sıra oldukça erken tarihli
bilgileri haiz bulunması açısından Midilli adasının tarihine ilişkin
araştırmalar için de önemli görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Taşra Bürokrasisi, Kazızyye/kazâyâ defteri, Midilli, Edremid kadısı teftiş raporu

Teşekkür

Bu satırların yazarı için çalışmasını okuyarak değerli katkılarda bulunan Prof. Dr. Feridun M. Emecen’e, Prof. Dr. Pál Fodor’a ve Doç. Dr. Özgür Oral’a teşekkür etmek zevkli bir vazifedir. Ayrıca bu makalenin ana kaynağını teşkil eden kazâyâ defterinde geçen bazı Yunanca kelimeler ve şahıs isimleri ile ilgili bilgisine başvurduğum Doç. Dr. Elias Kolovos’a teşekkürlerimi sunarım.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Defterî Müteferrik Kalemi Defterleri (D.M.d.), 36806. BOA, Bâb-ı Âsâfi Divân-ı Hümâyûn Defterleri (A.DVN.d.), 787.
• BOA, İbnülemin Vakıf (IE. EV.), 17/1973. Yayımlanmış Arşiv Kaynakları
• 367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri ile 101, 114 ve 390 Numaralı İcmâl Defterleri (920-937/1514-1530), I, Karlı-ili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livâları: Dizin, Ankara 2007.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/ 1567-1569) Özet-Transkripsiyon-İndeks I. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi: V, Ankara 1998.
• AKDAĞ, Mustafa, “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 4/6 (1966), s. 201-247.
• AKDAĞ, Mustafa, Celâlî İsyanları (1550-1603), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1963. AKDAĞ, Mustafa, “Celâli İsyanlarından Büyük Kaçgunluk, 1603-1606”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 2/2 (1964), s. 1-49. AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Tarih ve Hukûk Istılâhları Kâmûsu, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2018. ARIKAN, Zeki, “Midilli-İstanbul Arasında Zeytinyağı Ticareti”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 25/40 (2006), s. 1-28. AYDIN, Bilgin, XVI. Yüzyılda Dîvân-ı Hümâyun ve Defter Sistemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• BARKAN, Ömer L., Türkiye’de Toprak Meselesi Toplu Eserler 1, Gözlem Yayınları, İstanbul 1980.
• BARKEY, Karen, Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
• Başlangıçtan XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar Türk Denizcilik Tarihi, Ed. İdris Bostan ve Salih Özbaran, Deniz Yayınevi Müdürlüğü, İstanbul 2009.
• BOSTANCI, H. Muharrem, “19 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil-Metin)”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• BÖREKÇİ, Günhan, “Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmet I (r. 1603-17) and His Immediate Predecessors”, The Ohio State University, Doktora Tezi, 2010.
• DİNGEÇ, Emine, “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Kütahya Gediz (Gedos) Şap Madeni”, Belleten, 272/LXXV (2011), s. 135-158.
• Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihçesi, Ed. Cevdet Küçük, Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi (SAEMK) Yayınları, Ankara 2001.
• EMECEN, Feridun M., “Karadağ Beyi Durad Crnojevic’in Teftiş Defteri (1497)”, Osmanlı Araştırmaları, LVII (2021), s. 1-33.
• EMECEN, Feridun M., “Osmanlı Taşrasında Saray Bürokrasisi: Şehzade Selim’in Kazayâ Defteri”, Osmanlı Araştırmaları, 46 (2015), s. 213-301.
• EMECEN, Feridun M., “Sefere Götürülen Defterlerin Defteri”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1991.
• EMECEN, Feridun M., “Ege Adaları’nın İdarî Yapısı”, Ege Adaları’nın İdari, Mali ve Sosyal Yapısı, Ed. İdris Bostan, SAEMK Yayınları, Ankara 2003, s. 7-32.
• ERDİM, Fatma, “The Practice of Kazâyâ in the Ottoman Provincial Bureaucracy: A Kazıyye Register from the Reign of Mehmed II”, Archivum Ottomanicum, 39 (2022), s. 259-281.
• ERDİM, Fatma, “Osmanlı Bürokrasi Geleneğinde ‘Kazâyâ’ Usulü –II. Bayezid Dönemine Ait Kazıyye Defterleri”, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• ERGENÇ, Özer, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012.
• ERÜNSAL, İsmail E., “Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l-‘udûlden Şuhûdü’lhâle Geçiş”, Osmanlı Araştırmaları, 53 (2018), s. 1-50.
• FEDAKAR, Cengiz ve ENGİN, Hakan, “Erken Tarihlerde Osmanlı Serhad Kalelerinin Teftişi: Fetihlerini Müteâkıp Kili ve Akkirman Örnekleri (1491-1505)”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 17/2 (2022), s. 160-173.
• FEKETE, Lajos, “Osmanlı Türkleri ve Macarlar 1366-1699”, Belleten, 52/XIII (1949), s. 663-743.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “XVI. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”, Tarih Dergisi, 10 (1967), s. 17-34.
• GRİSWOLD, William J., Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2002.
• Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Gümülcine, Kavala, Selânik, Tırhala, Atina, Mora, Navarin, Girit Adası, Hanya, Kandiye, Elbasan, Ohri, Tekirdağı, Haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, C. 2, İstanbul 2011.
• IBN KEMAL, Tevârih-i Âl-i Osman VII. Defter (Tenkidli Transkripsiyon), Haz. Şerafettin Turan, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1957.
• İNALCIK, Halil, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), C. 8, 1993, s. 45-48.
• İNALCIK, Halil, “Adâlet ve Şikâyet Hakkı: Arz-i Hâl ve Arz-i Mahzarlar”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet. Eren Yayıncılık, İstanbul 2000, s. 127-130.
• İNALCIK, Halil, The Survey of İstanbul 1455: The Text, English Translation, Analysis of the Text, Documents, Ed. Emre Yalçın, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• KALLEK, Cengiz, “Haraç (Osmanlı Dönemi)”, TDVİA, C. 16, 1997, s. 71-88.
• KARAKUŞ, Burak, “Budin Beylerbeyi Sokollu Mustafa Paşa’nın Yükselişi”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• KIVÂMÎ, Fetihnâme-i Sultân Mehmed, Haz. Franz Babinger, Maarif Basımevi, İstanbul 1955.
• KIVÂMÎ, Fetihnâme, Ed. Ceyhun Vedat Uygur, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2018, s. 453-471.
• KİEL, Machiel, “The Island of Lesbos-Midilli under the Ottomans, 1462-1912 Remarks on its Population, Economy and Islamic Monuments”, II. National Symposium on the Aegean Islands, Ed. İdris Bostan ve Sertaç Hami Başeren, Çanakkale 2004, s. 54-61.
• KRİTOVULOS, Kritovulos Tarihi (1451-1467), Çev. Ari Çokona, Heyamola Yayınları, İstanbul 2012.
• KURU, Levent, “Fatih Döneminde Balkanlarda Taşranın Denetlenmesine Dair Bir TeftişDefteri̇”, Pâyidâr Balkanlar Üzerine Dil-Tarih-Edebiyat Araştırmaları, Ed. Salih Koralp Güreşir ve Mehmet Dervişoğlu, Trakya Üniversitesi Matbaası, Edirne 2021, s. 269-285.
• MCGOWAN, Bruce W., Sirem Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1983.
• METE, Zekai, “Osmanlı Taşrasında Bürokratik Muâmelât: Sancakbeyi Belge ve Defterleri”, Osmanlı Araştırmaları, XIX (1999), s. 181-221.
• MİDİLLİ, Muharrem, “Osmanlı Taşrasında Ehl-i Örfe Karşı Kadılar yahut Kânûn-i Kadîmin Ehl-i Şer‘ Bekçileri (1453-1586)”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 59 (2020), s. 75-103.
• Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Haz. Ahmet Akgündüz, Fey Vakfı Yayınları, C. II, İstanbul 1990.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Devşirme”, TDVİA, C. 9, 1994, s. 254-257.
• ÖZTÜRK, Necdet, “Erken Osmanlı Vekayinâmelerinde Yer İsimlerinin İmlâsı: Malkara Örneği”, Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu (8-10 Nisan 1999) Bildirileri, İzmir 2000, s. 11-23.
• PEHLİVAN, Bayram, “Sultan, Reaya ve Hukuk: Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Tarım Topraklarının Mülkiyeti Sorunu”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• REDHOUSE, Sir James W., A Turkish and English Lexicon: Shewing in English the Significations of the Turkish Terms, Çağrı Yayınları, İstanbul 1978.
• SAMİ, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2007.
• SOUCEK, Svat, “Midilli”, Encyclopedia of Islam (Second Edition), E. J. Brill, C. VI, Leiden 1991, s. 1035-1037.
• SOYUDOĞAN, Muhsin, “Aşiretlerin Ekonomi Politiği ya da Olağan Şiddet: Osmanlı Ayıntab’ında Aşiret Eşkıyalığı Üzerine”, Ta Ezelden Taşkındır… Antep, Der. Mehmet Nuri Gültekin, İletişim Yayınları, İstanbul 2011, s. 125-154.
• ŞAKİROĞLU, Mahmut H., “Frenk”, TDVİA, C. 13, 1996.
• TAK, Ekrem, “Diplomatik Bilimi Bakımından XVI.-XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Tanımlanması”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• TANSEL, Selâhattin, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasî ve Askerî Faaliyeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• TANSUĞ, Feryal, “The Kocabaşıs as Intermediaries?: The Local and Central Administration in Imvros/İmroz and Lemnos in the Early 19th Century”, Belleten,LXXVIII/281 (2014), s. 223-244.
• TAŞ, Hülya, “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü’l-Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?”, Bilig, 44 (2008), s. 25-43.
• TAŞ, Hülya, “Osmanlı’da Şikayet Hakkının Kullanımı Üzerine Düşünnceler”, Memleket Dergisi, 3 (2007), s. 186-203.
• TENEŞ, Özge, “33 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (s. 1-190)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• TUĞLUCA, Murat, XVII. Yüzyıl Sonu Şikâyet Defterlerine Göre Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
• TURAN, Şerafettin, “Koca Dâvud Paşa”, TDVİA, C. 9, 1994, s. 37-38.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• ÜNAL, A. Afşin, “XVI. Yüzyılda Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaleti’nde Midilli Sancağı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• YAZICI, Muhammed, “Şam Vilâyeti Mehâyif Teftişi (H. 956/M. 1549)”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 26 (2019), s. 447-472.
• YILDIRIM, Filiz, “15-16. Yüzyıllarda Tuna Havzasında Tuzlalar ve Tuz Hukuku”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9/4 (2014), s. 1169-1183.
• YILMAZ, Gülay, “The Devshirme System and the Levied Children of Bursa in 1603-4”, Belleten, 79 (2015), s. 901-902.