ERKEN VE ORTA BİZANS DÖNEMİ (4 – 12. YY.) ANADOLU KİLİSELERİNDE SYNTHRONON VE BÖLGESEL ÖZELLİKLERİ

Yıl 2024, Sayı: 61, 107 - 135, 22.03.2024

Erkan Kaya

https://doi.org/10.30794/pausbed.1398782

Öz

Erken ve Orta Bizans Dönemi kiliselerinde synthronon hakkında yapılan bu araştırma; litürjik bir kuruluş olan synthrononun bölgesel özelliklerini açıklamayı amaçlamıştır. Hıristiyanlığın yayılma süreciyle birlikte önem kazanarak erken dönemden itibaren öncül örnekleri bulunan synthronon, Bizans İmparatorluğu’nun sonuna kadar simgesel varlığını sürdürmüştür. Araştırma; Bizans mimarisinde Anadolu kiliselerinde bulunan örnekler üzerinden synthrononun bölgesel özelliklerinin belirlenmesi ve bölgesel farklılıkların karşılaştırmalı olarak tespit edilmesini konu edinmiştir. Araştırma, Anadolu’da tespit edilen synthronon örneklerini biçim ve işlev açısından değerlendirmektedir ve Anadolu synthronon tipolojisi üzerine yapılan kapsamlı ilk çalışmadır.
Araştırma kapsamında; İ.S. 3. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar olan süreçte synthrononla ilgili litürjik geleneklerin Hıristiyanlıkta yerleşmeye başladığı ilk dini kurallardan Geç Bizans Dönemi uygulamalarına kadarki değişim aktarılmaya çalışılmıştır. Geleneklerdeki değişimlerin mimariye doğrudan veya dolaylı olarak yansımaları da göz önünde bulundurulmuş ve araştırma kapsamına dahil edilerek konu hakkında detaylı bilgiler verilmiştir. Sonuç olarak synthrononun her açıdan litürjik geleneklerle şekillenen ve ihtiyaçlara göre değişen bir yapıya sahip olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Synthronon, Kathedra, Litürji, Kilise, Bizans

THE SYNTHRONON AND REGIONAL CHARACTERISTICS IN ANATOLIAN CHURCHES OF THE EARLY AND MIDDLE BYZANTINE PERIOD (4TH – 12TH CENTURY)

Öz

This study on the synthronon in Early and Middle Byzantine churches aims to elucidate the regional characteristics of the synthronon as a liturgical element. The synthronon, which gained importance with the spread of Christianity and had pioneer examples from the early period, continued its symbolic existence until the end of the Byzantine Empire. The research focuses on the determination of the regional characteristics of the synthronon through the examples found in Anatolian churches in Byzantine architecture and the comparative determination of regional differences. The research evaluates the synthronon examples found in Anatolia in terms of form and function and is the first comprehensive study on Anatolian synthronon typology.
Within the scope of the research; the change in the liturgical traditions related to the synthronon from the 3rd century A.D. to the 12th century A.D. from the first religious rules that began to be established in Christianity to the practices of the Late Byzantine Period was tried to be conveyed. The direct or indirect reflections of the changes in traditions on architecture were also taken into consideration and detailed information on the subject was included in the scope of the research. As a result, it has been seen that the synthronon has a structure that is shaped by liturgical traditions in every aspect and changes according to needs.

Anahtar Kelimeler

Synthronon, Kathedra, Liturgy, Church, Byzantine

Kaynakça

• Ahunbay, M. (2022). Güneydoğu Anadolu'da Geç Antik-Erken Ortaçağ Yapıları. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Akyürek, E. (1998). Bizanslılar, Azizleri ve Khalkedon'lu (Kadıköy) Azize Euphemia. Sanat Dünyamız (69-70), 175-189.
• Akyürek, E., & Tiryaki, A. (2010). Rhodiapolis Piskoposluk Kilisesi Kazılarından Üç Mimari Plastik Eser Üzerine Değerlendirmeler. Adalya (XIII), 389-403.
• Alp, A. O. (2010). The Newly Discovered Middle Byzantine Churces from Phrygia. Architecture of Byzantium and Kievan Rus from the 9th to the 12th Centuries (s. 9-20). St. Petersburg: The State Hermitage Publishers.
• Alpaslan, S. (1998). Demre'deki H. Nikolaos Kilisesi Litürjik Mekanları. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15 (1), 159-173.
• Altripp, M. (1998). Die Prothesis und ihre Bildausstattung in Byzanz unter Besonderer Berücksichtigung der Denkmäler Griechenlands. Berlin: Peter Lang.
• Altripp, M. (2000). Beobachtungen zu Synthronoi und Kathedren in Byzantinischen Kirchen Griechenlands. Bulletin de Correspondance Hellenique, 124 (1), 377-412.
• Altripp, M. (2013). Die Basilika in Byzanz Gestalt, Ausstattung und Funktion (Cilt 42). Berlin: De Gruyter / Millennium-Studien.
• Altripp, M., & Nauerth, C. (2006). Architektur und Liturgie. Germany: Reichert Verlag Wiesbaden.
• Arıkan, S. Ç. (2001). The Church at Choma (Hacımusalar Elmalı-Antalya) and Its Materials. Ankara: The Institute of Economics and Social Sciences of Bilkent University.
• Artamonoff, N. V. (1942). Nicholas V. Artamonoff Collection. Aralık 21, 2020 tarihinde http://images.doaks.org/artamonoff/items/show/456 adresinden alındı
• Asano, K. (1994). Survey of the Early Byzantine Sites in Ölüdeniz-Gemiler Ada Area. Araştırma Sonuçları Toplantıları (12), 407-419.
• Asano, K. (1996). The Excavation of Church III on Gemiler Ada Near Fethiye. XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, 449-470.
• Asano, K. (1998). The Excavation of Church III on Gemiler Island (1996 Season). XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, 531-540.
• Bacon, F. H., Clarke, J. T., Koldewey, R., & Bell, H. W. (1902). Investigations at Assos; drawings and photographs of the buildings and objects discovered during the excavations of 1881-1882-1883. Cambridge: Archaeological Institute of America.
• Bayburtluoğlu, C. (1982). Das soziale und wirtschaftliche Leben in Arykanda (Lykien). D. Papenfuss, V. M. Strocka, & H. Prückner (Dü.), Palast und Hütte. Beitrage zum Bauen und Wohnen im Altertum von Archäologen, Vor – und frühgeschichtlern. Tagungsbeitrage eines Symposiums der Alexander von Humbold-Stiftung Bonn-Bad Godesberg. veranstaltet vom 25.-30. November 1979 in Berlin içinde (s. 411-416). Mainz am Rhein: Philipp von Zabern.
• Beck, H. G. (1959). Kirche und Theologische Literatur im Byzantinischen Reich. München: C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.
• Bittel, K., & Schneider, A. M. (1942). Das Martyrion der hl. Euphemia beim Hippodrom zu Konstantinopel. Byzantinische Zeitschrift (42), 178-185.
• Brunov, N. (1925). L'Eglise de Sainte Sophie a Nicee. Echos d'Orient (24).
• Bryer, A., & Winfield, D. (1985). The Byzantine Monuments an Topography of The Pontos - I (Cilt 1). Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
• Buchwald, H. (1992). The geometry of Middle Byzantine churches and some possible. Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik (42), 293-321.
• Buchwald, H. (2001). The Concept of Style in Byzantine Architecture. Form, Style and Meaning in Byzantine Church Architecture (VII), 1-11.
• Buchwald, H., & Foss, C. (1969). Church of Archangels in Sige near Mudanya (Cilt 4). Wien: Byzantina Vindobonensia.
• Ceylan, B. (2001). Geç Antik Dönem Batı Anadolu Bazilikaları. OLBA IV, 189-211.
• Ceylan, B., & Erdoğan, O. (2016). The Architecture and History of the City Basilica of Patara: A Preliminary Report on Four Seasons of Excavations. E. Dündar, Ş. Aktaş, M. Koçak, & S. Erkoç içinde, Havva İşkan’a Armağan Lykiarkhissa (s. 205-224). İstanbul: Ege Yayınları.
• Chronz, M. (1985). Die Vita des heiligen Nikolaos Sionites. Übersetzung–Anmerkungen–Kommentar. Würzburg Üniversitesi.
• Clarke, J. T. (1982). Report on the investigations at Assos, 1881. Papers of the Achaeological Enstitute fo America Classical Series (I). doi:https://doi.org/10.11588/diglit.748
• Czichon, R. M., Söyler, Ş., Can, B., & Çavuş, İ. (2017). Yüzey Araştırmaları ve Kazılar Işığında Uşak. İstanbul: Matsis.
• Çevik, N., & Bulut, S. (2008). The rediscovery of Gagae / ‘Gaxe’ in the south-east corner of Lycia. New Finds from teh Surface Surveys. Adalya (IX), 1-41.
• Çevik, N., Bulut, S., & Akyürek, E. (2012). Myra-Andriake Kazıları ve Araştırmaları 2011. Anmed, 65-72.
• Çevik, N., Bulut, S., & Kızgut, İ. (2009). Rhodiapolis Kazıları 2008. Anmed, 75-81.
• D'andria, F. (2012). Scavi e ricerche nel cantiere della Cattedrale. F. D'andria, M. P. Caggia, & T. Ismaelli içinde, Hierapolis di Frigia V - Le Attivita Delle Campagne di Scavo e Restauro 2004-2006 (s. 591-600). İstanbul: Ege Yayınları.
• D'andria, F. (2018). "Hierapolis Alma Philippum": Havari'nin Kutsal Alanın'daki Yeni Kazılar, Araştırmalar ve Restorasyonlar. Anatolia 44, 83-156.
• Dennert, M. (2021). Außerstädtische Kirchen in Assos in frühbyzantinischer. Byzanz zwischen Orient und Okzident (23), 153-169.
• Doksanaltı, E. M., Sevmen, D., Karaoğlan, İ., Özgan, C., & Aslan, E. (2015). Knidos Kazı ve Araştırmaları: 2014. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3 (37), 57-82.
• Ebersolt, J. (1913). Les Eglises de Constantinople. Paris: Collection Monuments de L'art Byzantin III.
• Ebersolt, J. (1951). Les Eglises de Constantinople. Paris.
• Euangelides, T. (1889). Peri-tinon Arkhaitaton en Bithynia. Soter (12), 275-276.
• Euangelides, T. (1934). Brylleion-Trigleia. The Annual of the British School.
• Evcim, S. (2016). Frigya Bölgesi’nde Bizans Dönemi Kaya Mimarisi. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 3 (6), 861-876.
• Evcim, S., & Öztaşkın, G. K. (2019). Early Byzantine Churches in Olympos. Arkeoloji ve Sanat (161), 129-162.
• Eyice, S. (1958). L'eglise Cruciforme Byzantine de Side en Pamphylie. Revue annuelle de I'Institut d'Archéologie de I'Université d'Ankara, III, 35-46.
• Eyice, S. (1969). Trakya'da Bizans Devrine Ait Eserler. Belleten, 33 (131), 325-358.
• Eyice, S. (1971). Karadağ (Binbirkilise) ve Karaman çevresinde arkeolojik incelemeler. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi.
• Eyice, S. (2001). Tuzla Önündeki Hagia Glykeria Kilise ve Manastırı. M. B. Tanman, & U. Tükel içinde, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları Yıldız Demiriz'e Armağan (s. 67-79 / 199-208). İstanbul: Simurg Yayınevi.
• Feld, O. (1975). Die Kirchen von Myra und Umgebung. J. Borchhardt içinde, Myra Eine Lykische Metropole in Antiker und Byzantinischer Zeit (s. 398-424). Berlin: Gebr. Mann Verlag.
• Feld, O. (1977). Kleinasien. B. Brenk içinde, Spätantike und frühes Christentum (s. 155-171). Frankfurt: Propylaen Verlak.
• Filipovic, A. (2013). Unacitta Paleobizantina Della Licia Costiera: L'isola di Gemile nel Golfo di Belceğiz. A. Filipovic, & W. Troiano içinde, Strategie e Programmazione della Conservazione e Trasmissibilità del Patrimonio Culturale (s. 196-209). Roma: Edizioni Scientifiche Fidei Signa.
• Fıratlı, N. (1970). Uşak-Selçikler Kazısı ve Çevre Araştırmaları 1966-1970. Türk Arkeoloji Dergisi (32), 109-160.
• Foss, C. (1994). The Lycian Coast in the Byzantine Age. Dumbarton Oaks Papers (48), 1-52. https://www.jstor.org/stable/1291721 adresinden alındı
• Foss, C., & Tulchin, J. (1996). Nicaea: A Byzantine Capital and Its Praises. Brookline.
• Fuchs, M. E., & Delbarre-Bärtschi, S. (2018). The Basilica of Derecik and Thousand One Churches of the District of Büyükorhan. Bursa ve İlçeleri Arkeolojik Kültür Envanteri - IV Olympos Araştırmaları - II (s. 44-61). Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Yayınları.
• Gliwitzky, C. (2005). Die Kirsche im sog. Bischofpalast zu Side. İstanbuler Mitteilungen (55), 337-409.
• Gough, M. (1967). Excavations at Alahan Monastery: Fourth Preliminary. Anatolian Studies (17), 37-47.
• Gough, M. (1968). Alahan Monastery: A Masterpiece of Early Christian Architecture. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 455-464.
• Gough, M. (1975). Dağ Pazarı. The Bazilical Church "Extra Muros". G. Robertson, & G. Henderson içinde, Studies in Memeory of David Talbot Rice (s. 147-167). Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Gough, M. R. (1960). Dağ Pazarı. Türk Arkeoloji Dergisi, 2 (10), 23-24.
• Grossmann, P., & Severin, H. G. (1977). Forschungen in Südost Lykien. Türk Arkeoloji Dergisi, 2 (XXV), 101-111.
• Guritt, C. (1913). Die Islamitischen Bauten von Isnik (Nicaea). Orientalisches Archiv (III).
• Harrison, R. M. (1963). Churches and Chapels of Central Lycia. Anatolian Studies (XIII), 117-151.
• Harrison, R. M. (1981, Eylül 21-25). Town and Country in Late Roman Lycia. IX. Türk Tarih Kongresi, I, 383-387.
• Harrison, R. M. (2001). Mountain and Plain from Lycian Coast to the Phrygian Plateau in the Late Roman and Early Byzantine Period. (W. Young, Dü.) The University of Michigan Press.
• Harrison, R. M., & Christie, N. (1993). Excavations at Amorium: 1992 Interim Report. Anatolian Studies (43), 147-162. http://www.jstor.org/stable/3642972 adresinden alındı
• Harrison, R. M., & Lawson, G. J. (1979). An Early Byzantine Town at Arif in Lycia. Yayla (II), 13-17.
• Hasluck, F. W. (1906). Bithynica. The Annual of the British School at Athens (13), 285-308.
• Hasluck, F. W. (1910). Cyzicus. Cambridge: The Cambridge University Press.
• Haspels, H. (1971). The Highlands of Phrygia Sites and Monuments. New Jersey: Princeton University Press.
• Headlam, A. C., Hogarth, D. G., & Ramsay, W. M. (1892). Ecclesiastical Sites in Isauria. Occasional Papers of Society for the Prommotion of Hellenic Studies (2).
• Hebert, L. (2000). The Temple-Church at Aphrodisias. Yayınlanmamış doktora tezi. New York Universty.
• Hell, H. (1854-1860). Voyage en Tur quie et en Perse ex&ut6 par ordre du gouvernement français pendant les annies 1846, 1847 et 1848 (Cilt I). Paris.
• Henry, A. B. (2003). Choice and Context in The Late Antique Architecture: Questioning The Clician "Domed Basilicas". Middle East Technical University.
• Herzfeld, E., & Guyer, S. (1930). Meriamlik Und Korykos: Zwei Christliche Ruinenstatten Des Rauhen Kilikiens. Monumenta Asiae Minoris Antiqua (2).
• Hild, F. (2003). Klöster in Lykien. V. Ruggieri, & L. Pieralli içinde, Studi miscellanei per il 75 di Vincenzo Poggi (s. 313-334). Εύκοσμία.
• Hild, F., Hellenkemper, H., & Hellenkemper-Salies, G. (1990). Kommagene-Kilikien-Isaurien. K. Wessel, & M. Restle içinde, Reallexikon zur Byzantinischen Kunst (Cilt IV, s. 182-356). Stuttgart: Anton Hiersemann.
• Hill, S. (1996). The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria. Aldershot: Variorum.
• Hörmann, H. (1951). Forschungen in Ephesos: Die Johanneskirche. Wien: Österreichisches Archäologisches Institut.
• Hunger, H., & Soustal, P. (1991). TIB 6 : Thrakien (Thraké, Rodopé und Haimimontos) (Cilt 6). (H. Hunger, Dü.) Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• İşkan, H., Aktaş, Ş., Polat-Becks, A., Becks, R., Ceylan, B., Dündar, E., . . . Zimmermann, K. (2015). Patara 2013 Kazıları. Anadolu (41), 299-322.
• İşler, B. (2009). Likya Bölgesi'nde Karabel Asarcık'taki Erken Bizans Dönemi Yerleşimi. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İşler, B. (2016). Alacahisar Church in Kale (Demre) District of the Antalya Province Light of the New Findings. Eurasian Art & Humanities Journal (6), 1-21. doi:http://dx.doi.org/10.17740/eas.art.2016-V6-01
• İşler, B. (2016b). Yeni Bulgular Işığında Antalya’nın Kale (Demre) İlçesi’ndeki Alacahisar Kilisesi. Eurasian Art & Humanities Journal (6), 1-21. doi:http://dx.doi.org/10.17740/eas.art.2016-V6-01
• Ivison, E. A. (2010). Kirche und Religiöses Leben im Byzantinischen Amorium. (F. Daim, & J. Drauschke, Dü) Byzan, 2 (1), s. 309-343.
• Kaderli, L. (2016). Side Liman Bölgesi Kutsal Alanının Tarihsel Gelişimi İçinde Küçük Bazilika Yapısı ve Mimari Özellikleri. KUDEP Restorasyon Konservasyon Çalışmaları, 32-45.
• Kanmaz, M. B. (2015). Evaluation Conservation Problems of Anaia Byzantine Church, Kadıkalesi, Kuşadası. Yüksek Lisans Tezi. İzmir.
• Kara, O. (2022). Perge Antik Kenti Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) Dönemi "A Kilisesi" Üzerine Notlar. Arteoloji Dergisi, 1 (2), 73-93.
• Karydis, N. (2015). The Evolution of the Church of St. John at Ephesos during the Early Byzantine Period. Jahreshefte Des Österreichisches Archäologisches Institut in Wien (84), 97-128.
• Karydis, N. (2019). The Development of the Church of St Mary at Ephesos from Late Antiquity to the Dark Ages. Anatolian Studies (69), 175-194. doi:10.1017/S0066154619000103
• Kaya, E. (2015). Trigleia Ioannes Theologos Pelekete Manastırı: Tarihi, Mevcut Mimarisi ve Geleceği. Zeitschrift für die Welt der Türken, 7 (1), 305-329.
• Knoll, F., & Keil, J. (1932). Die Marienkirche in Ephesos (Forschungen in Ephesos IV/I) (Cilt 4). Vienna: Österreichisches Archäologisches Institut.
• Koenigs, W., Rumscheid, F., & Westphalen, S. (1997). Priene 1995. XIV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, II (14), s. 81-94.
• Korkut, T., & Urano, S. (2020). Detailed Description of the Basilica: The Nave, Narthex, Atrium and Other Rooms. T. Korkut, & S. Urano içinde, The City Basilica of Tlos - Akmed Series Mediterranean Studies / 3 (s. 21-33). İstanbul: Koç University Press.
• Korkut, T., Işın, G., Uygun, Ç., & Özdemir, B. (2018). Excavations at the Ancient City of Tlos (2005-2017). O. Tekin içinde, Anmed - News Bulletin on Archaeology from Mediterranean Anatolia (s. 132-141). İstanbul: Koç University.
• Lightfoot, C. S., & Ivison, E. A. (1995). Amorium Excavations 1994: The Seventh Preliminary Report. Anatolian Studies (45), s. 105-138. http://www.jstor.org/stable/3642917 adresinden alındı
• Lightfoot, C. S., & Kuniholm, P. I. (1994). Amorium Excavations 1993: The Sixth Preliminary Report. Anatolian Studies (44), 105-128. http://www.jstor.org/stable/3642986 adresinden alındı
• Love, I. C. (1972). A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, 1971. American Journal of Archaeology, 4 (76), s. 393-405. https://www.jstor.org/stable/502873 adresinden alındı
• Malkoç, İ., & Tsuji, S. (2005). Preliminary Report on the Excavations in Ölüdeniz, Lycia, by Fethiye Museum, The Ministry of Culture, Turkey, During 1999-2004. Al-Râfidân (XXVI), 1-24.
• Mamaloukos, S. (2018). Middle and Late Byzantine Church Architecture in The Periphery of Constantinople. Κ. Μπίρταχα, Μ. Κορρές, Σ. Μαμαλούκος, Κ. Ζάμπας, & Φ. Μαλλούχου-Tufano içinde, ΗΡΩΣ ΚΤΙΣΤΗΣ μνήμη ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΜΠΟΥΡΑ (Cilt II, s. 97-123). Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ.
• Mango, C., & Ševčenko, I. (1973). Some Churches and Monasteries on the Southern Shore of the Sea of Marmara. Dumbarton Oaks Paper (27), 235-277.
• Mansel, A. M. (1978). Side : 1947-1966 yılları kazıları ve araştırmalarının sonuçları. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Masuda, T. (1995). Church II on Gemiler Ada, The Survey of Early Byzantine Sites in Olüdeniz Area (Lycia, Turkey) The First Preliminary Report. (S. Tsuji, Dü.) Osaka, Japan: Osaka University.
• Mathews, T. F. (1971). The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy. London: The Pennsylvania State University Press.
• Mathews, T. F. (1976). The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey. Pennsylvania: Pennsylvania State University.
• Mathews, T. F. (1982). "Private" Liturgy in Byzantine Architecture: Toward a Re-appraisal. Cahiers Archéologiques 30, 125-138.
• Mathews, T. F. (1995). Art and Architecture in Byzantium and Armenia: Liturgical and Exegetical Approaches. Variorum.
• Megaw, H. S. (1963). Notes on Recent Work of the Byzantine Institute in Istanbul. Dumbarton Oaks Papers (17), s. 333-371.
• Metzger, H. (1966). Fouilles du Létoon de Xanthos (1962-1965). Revue Archéologique, 1, s. 101-112. https://www.jstor.org/stable/41005434 adresinden alındı
• Millingen, A. V. (1912). Byzantine Churches in Constantinople. London: Macmillian and Co.
• Möllers, S. (1994). Die Hagia Sophia in Iznik / Nikaia.
• Naumann, R., & Belting, H. (1966). Die Euphemia-Kirche am Hippodrom zu Istanbul und ihre Fresken. Berlin: Verlag Gebr. Mann.
• Niewöhner, P. (2005/6). Spätantike Reliquienkapellen in Lykien. Jahrbuch für Antike und Christentum (48/49), s. 77-112.
• Olcay Uçkan, B. Y. (2010). Frigya (Phrygia) Bölgesinde Bizans Dönemi Kaya Mimarisi. Eskişehir: Eskişehir Tepebaşı Belediyesi.
• Olcay Uçkan, B. Y., & Öztaşkın, G. K. (2018). Olympos Excavations in 2017. O. Tekin içinde, Anmed - News Bulletin on Archaeology from Mediterranean Anatolia (s. 82-89). İstanbul: Koç University.
• Olcay Uçkan, B. Y., Öztaşkın, G. K., Öncü, Ö. E., Evcim, S., & Öztaşkın, M. (2018). Olympos Kazısı 2017 Yılı Çalışmaları. 40. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3, s. 617-638.
• Orlandos, A. K. (1952). Héxylostegos Palaiochristianiké Basiliké I-II. Atina.
• Ozansoy, E. (1996). Malalas'ın Khronographia'sında Iustinianos Dönemi Doğa Olayları. Adalya (I), s. 53-60. Österreichisches Archäologisches Institut. (1932). Die Marienkirche in Ephesos. Wien: Österreichisches Archäologisches Institut.
• Ötüken, S. Y. (1996). Likya Ortaçağ Araştırmaları ve Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı. Adalya, s. 73-85.
• Öztürk, N., & Çekilmez, M. (2016a). 2014 Yılı Myra-Andriake Liman Yerleşimi C Kilisesi Kazı Çalışmaları. Atatürk Üniveristesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi (36), s. 192-209.
• Öztürk, N., & Çekilmez, M. (2016b). 2015 Myra-Andriake Liman Yerleşimi A Kilisesi Kazı Çalışmaları. Atatürk Üniveristesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi (36), s. 27-46.
• Öztürk, N., Çekilmez, M., Kavaz, B., Güloğlu, G., Durukan, A., Murat, M. K., . . . Özdemir, E. (2015). 2014 Yılı Myra-Andriake Antik Kenti Kazı Çalışmaları. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1 (37), s. 277-290.
• Peirano, D. (2012). Scavi e ricerche nel cantiere della Cattedrale. F. D'andria, M. P. Caggia, & T. Ismaelli içinde, Hierapolis di Frigia - Le Attivitâ delle Campagne di Scavo e Restauro 2004-2006 (s. 591-600). İstanbul: Ege Yayınevi.
• Peirano, D. (2018). Internal Arrangements in Some Early Christian Basilicas of the Eastern Mediterranean. Hortus Artium Mediaevalium, 24, s. 162-170.
• Peschlow, U. (1972). Neue Beobachtungen zur Architektur und Ausstattung der Koimesiskirche in Iznik. IstMitt (22), s. 145-187.
• Peschlow, U. (1975). Die Architektur der Nikolaoskirche in Myra. Eine Lykische Metropole in Antiker und Byzantinischer Zeit. J. Borchardt (Dü.) içinde, Istanbuler Forschungen (Cilt 30, s. 303-359).
• Peschlow, U. (1977). Die Irenenkirche in Istanbul: Untersuchungen zur Architektur (Istanbuler Mitteilungen. Beihefte). Berlin: Verlag Wasmuth & Zohlen.
• Peschlow, U. (1984). Die bischofskirche in Limyra (Lykien). Actes du Xe Congrès International d’Archéologie Chrétienne. 2, s. 409-435. Vatikan Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
• Plommer, H. (1962). St. John's Church, Ephesus. Anatolian Studies (1962), s. 119-129. https://www.jstor.org/stable/3642520 adresinden alındı
• Ramsay, W. M., & Bell, G. L. (2008). The Thousand and One Churches. Philadelphia,: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.
• Roman, J. (1994). Lykien. Reallexikon Byzantinische Kunst (s. 856-902). içinde
• Rott, H. (1908). Kleinasiatische Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien Kappadokien und Lykien. Leipzig.
• Ruggieri, V. (1995). Appunti sulla continuita urbana di Side, in Panfilia. Orientalia Christiana Periodica, 1 (61), s. 95-116.
• Ruggieri, V. S. (1991). Byzantine Relgious Architecture (582-867): Its History and Structural Elements. Roma: Orientala Christiana Analecta.
• Ruqqieri, V. (2010). Il sistema di fortificazione bizantina a Tlos e nella valle del fiume Xanthos con un'appendice su due chiese a transetto. Bizantinistica Rivista di Studi Bizantini e Slavi, II (XII), s. 1-53.
• Russel, J. (1989). Christianity at Anemurium (Cilicia). Actes du XIe Congrès International d’Archéologie Chrétienne, II.
• Schmit, T. (1927). Die Koimesis-Kirche von Nikaia das Bauwerk und die Mosaiken. Berlin-Leipzig: Verlag von Walter de Gruyter & Co.
• Schneider, A. M. (1943). Die Römischen und Byzantinischen Denmäler von İznik - Nicaea. Istanbuler Forschungen (16).
• Serin, U. (2004). Early Christian and Byzantine Churches at Iasos in Caria: An Architectural Survey. Vaticano: Pontificio Istituto Di Archeologia Cristiana.
• Severin, H. G., & Grossmann, P. (2003). Frühchristliche und byzantinische Bauten im südöstlichen Lykien, Ergebnisse zweier Surveys. Tübingen: IstForsch 46.
• Seyer, M. (2013). Urbanistische Forschungen in Limyra (Lykien). Archäologie Österreichs, 1 (24), s. 55-63.
• Škorpil, K. (1912-1913). Arkleologiçeski Beleşki ot Strance Planina. Bulletin de la Société archéologique Bulgare, 240-245.
• Sodini, J. P. (1989). Les groupes épiscopaux de Turquie (à l'exception de la Cilicie). Actes du XIe congr s international d'archéologie chrétienne (s. 405-426). Rome: École Française de Rome.
• Strzygowski, J. (1898). Die Cathedrale von Herakleia. Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien, 3-28. doi: https://doi.org/10.11588/diglit.19227
• Şimşek, C. (2015). Laodikeia Kilisesi: Lykos Vadisi'nde Hırsitiyanlık. İstanbul: Denzili Belediyesi.
• Tekinalp, V. M. (2000, Şubat). Geç Antik Dönem Sonrasında ve Ortaçağ'da (M.S. 4.-14. y.y.) Andriake Kenti. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Teteriatnikov, N. B. (1996). The Liturgical Planning of Byzantine Churches in Cappadocia. Roma: Pontificio Istituto Orientale.
• Texier, C. (1839). Description de L'Asie Mineure.
• Texier, C. (1862). Asie Mineure, Description Geographique, Historique et Archeologique des Provinces et des Villes de la Chersonnese d'asie. Paris.
• Texier, C. (2002). Küçük Asya, Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi. (A. Suat, Çev.) Ankara.
• Ulbert, T. (1971). Untersuchungen zu den Byzantinischen Reliefplatten des 6. bis 8. Jahrhundert. IstMitt (19/20), s. 339-357.
• Uluçam, A. (1991). Büyük Kilise. XII. Kazı Sonuçları Toplantısı II, s. 37-38.
• Ülgen, A. S. (1938). İznik'te Türk Eserleri. Vakıflar Dergisi (I).
• Verim, E. (2020). Paphlagonia Hadrianoupolis’i Kilise A Mimarisi Üzerine Yeni Bir Değerlendirme. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi (3), s. 383-407.
• Weigand, E. (1931). Zur Monogramminshrift der Theotokos (Koimesis) Kirche von Nicaea. Byzantion (6), s. 411-420.
• Westphalen, S. (2000). The Byzantine Basilica at Priene. Dumbarton Oaks Papers (54), s. 275-280.
• Westphalen, S. (2015). Die Kirche von Işıkkale. OLBA (XXIII), s. 535-552.
• Wiegand, T. (1941). Didyma; Textband, Zeichnungen, Fotografien. Berlin: Verlag Gebr. Mann.
• Wilkinson, J. (1971). Egeria's Travels. London: S.P.C.K.
• Wulff, O. (1903). Die Koimesiskirche in Nicea und ihre Mozaiken. Strasburg.
• Yıldırım, Ş. (2013, Mayıs). Side Antik Kentinin Bizans Dönemi Dini Mimarisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yüksel, F. A., & Köroğlu, G. (2011). Sinop Balatlar Kilisesi 2010 Arkeojeofizik Çalışmaları. 27. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 153-166.