A Poet in Seljuk Period with His Historical Aspect and Activities: Adīb Sāber

Yıl 2023, Sayı: 8, 58 - 70, 31.12.2023

Pınar Kaya Tan

https://doi.org/10.47702/sema.2023.31

Öz

Adīb Sāber, Sehāb al-Dīn b. Ismāʿīl Termedī (d. 538-542/1143-1147[?]) served both the Great Seljuk State (431-552/1040-1157) and the Khwārazm-shāhs (490-628/1097-1231). He was in the palaces of the sultans and increasingly influential, he is one of the famous Iranian poets who is especially known for his kasīdas and madhs. The sources giving information about him are mostly poet biographies written in Persian. However, there is limited information about Adīb Sāber in both these biographies and historical sources. His Dīwān has survived to the present day and this literary work belonging to the Seljuk period is one of the sources with valuable content in terms of history and literature studies.
Undoubtedly, the ideas and thoughts about the prominent personalities and rulers of the period were also reflected in the work of Adīb Sāber. In addiation Adīb Sāber’s kasīdas reflecting the knowledge and cultural life of the Seljuk period contain information that can be used on many issues from natural events to daily life, from the geographical features of the cities and regions around Khurasan to their climatic and environmental conditions. Adīb Sāber, who is a versatile scholar, took his place in the sources as one of the scientific figures who also shaped the Seljuk political history. He was closely affected by the political tensions between the Seljuks and the Khwārazm-shāhs. It is even rumored that the struggles between the two states prepared the end of the poet.

Anahtar Kelimeler

Adīb Sāber, Seljuks, Khwārazm-shāhs, Sandjar, Atsi̊z

Tarihî Yönü ve Faaliyetleriyle Selçuklular Döneminden Bir Şair: Edîb Sâbir

Öz

Edîb Sâbir Şihâbüddin b. İsmâil Tirmizî (ö. 538-542/1143-1147[?]), hem Büyük Selçuklu Devleti (431-552/1040-1157) hem de Hârezmşâhlara (490-628/1097-1231) hizmet etmiş, sultanların saraylarında bulunmuş ve giderek nüfuz sahibi olmuş, bilhassa kasideleri ve methiyeleriyle tanınmış İranlı meşhur şairlerdendir. Onun hakkında bilgi veren kaynaklar daha ziyade Farsça yazılmış şair tezkireleridir. Bununla beraber gerek bu tezkirelere gerekse tarihî kaynaklarda Edîb Sâbir hakkında sınırlı mâlûmata rastlanmaktadır. Dîvân’ı günümüze ulaşmış olup Selçuklu dönemine ait bu edebî eser, tarih ve edebiyat çalışmaları açısından kıymetli içeriğe sahip kaynaklardandır.
Muhakkak ki devrin ileri gelen şahsiyetleri ve hükümdarlarına dair fikir ve düşünceleri Edîb Sâbir’in eserine de yansımıştır. Bununla beraber Edîb Sâbir’in Selçuklu dönemi ilim ve kültür hayatını yansıtan kasidelerinde tabiat olaylarından, gündelik yaşama, Horasan çevresindeki şehir ve bölgelerin coğrafî özelliklerinden iklimsel ve çevresel koşullarına kadar pek çok hususta istifade edilecek bilgiler de yer almaktadır. Çok yönlü bir âlim olan Edîb Sâbir, Selçuklu siyasî tarihine de yön veren ilmî şahsiyetlerden biri olarak kaynaklarda yerini almış; Selçuklular ve Hârezmşâhlar arasında yaşanan siyasî gerginliklerden yakinen etkilenmiştir. Hatta iki devlet arasındaki mücadelelerin şairin de sonunu hazırladığı rivayet edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Edîb Sâbir, Selçuklular, Hârezmşâhlar, Sencer, Atsız

Kaynakça

• Albayrak, Nurettin. “Enûşirvân, Edebiyat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/255-256. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Armutlu, Sadık. Büyük Selçuklu Şiiri. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Avfî. Lübâbü’l-Elbâb. nşr. Edward Browne-Mirza Muhammed. 2 Cilt. Londra-Leiden, 1906.
• Azar Nasırabadı, Gülseren. Hârezmşâhlar Döneminde Diplomasi ve Elçilik Faaliyetleri. Ankara: Altınordu Yayınları, 2021.
• Beyhakî, Ali b. Zeyd b. Muhammed. Lübâbü’l-Ensâb ve’l-Elkab ve’l-A’kab. nşr. Seyyid Mehdî Recâi. Kum, 2007.
• Browne, Edward. A Literary History of Persia. 2. Cambridge: Cambridge University Press, 1956.
• Bünyadov, Ziya. Hârezmşâhlığı ve Enuştekinler Devleti. çev. Tural Rızayev. İstanbul: Derin Yayınları, 2003.
• Ceceli Dursun, Gülseren. “Selçuklu Devleti Sonrası İsmâilîlerin Faaliyetleri ve Hârizmşâhlar ile Münasebetleri”. Bozkır’ın Oğlu Ahmet Taşağıl’a Armağan. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2019, 321-340.
• Cüveynî. Tarih-i Cihan Güşa. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Devletşah-ı Semerkandî. Tezkiretü’ş-Şuarâ. çev. Necati Lugal. Şair Tezkireleri. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
• Edîb Sâbir. Dîvân-ı Edîb Sâbir-i Tirmizî. nşr. Ahmed Abdullayev. Tahran: İntişârât-i Beyne’l-Milel-i el-Hüdâ, 1380.
• Fehd, Tevfîk. “İlm-i Ahkâm-ı Nücûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/124-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Fürûzanfer, Bedîüzzaman. Sühan ü Sühanverân. Tahran: İntişârât-i Zevvâr, 1387.
• Gökmen, Gökhan. “Edîb Sâbir’in Dîvânı’nda Sultan Sencer Methiyeleri”. Nüsha 52 (2021), 103-128.
• Hamdullah el-Müstevfî. Târih-i Güzide. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Hândmîr. Habîbü’s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi’l-Beşer. nşr. Muhammed Debîr Siyâkî. 2. Tahran, 1353.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-târih. çev. Abdülkerim Özaydın. 11. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
• Kaya, Pınar. “Sultan Sencer Devrinde (1118-1157) Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler”. Tarih Dergisi 58 (2013), 43-64.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (İkinci İmparatorluk Devri). 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
• Kurtuluş, Rıza (2004). “Menûçihrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/156-157. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Mahcûb, Muhammed Ca’fer. Sebk-i Horâsânî der Şi’r-i Fârsî. Tahran: İntişârât-i Firdevs, 1345.
• Mîrhând. Ravzatü’s-Safâʾ fî Sîreti’l-Enbiyâʾ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâʾ. 4. Tahran: Müessese-i Hayyâm ve İntişârât-ı Pîrûz, 1339.
• Morrison, George. “Persian Literature from the Earliest Times to the Time of Jāmī”. History of Persian Literature from the Begining of the Islamic Period to the Present Day. Leiden: Brill, 1981, 1-82.
• Muhammedcanov, Abdullah. “Tirmiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/200-202. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Muhammedî, A.-Hüseynî M.-Parestegarî İ. “Tahlîl ve Berresî-yi ‘Katl-i Edîb Sâbir’ bâ Tekiyye-i ber Gozereşhâ-yi Târîhî ve Müstenidât Sorudehâ-yi û”. Pejuhiş-i Zebân ve Edebiyât-i Fârsî 51 (1397), 97-122.
• Nefîsî, Saîd-i. Târîh-i Nazm u Nesr-i der İran ve der Zebân-i Fârsî: Tâ Pâyân-i Karn-i Dehum-i Hicrî. Tahran: İntişârât-i Furûgî, 1363.
• Ocak, Ahmet. “Bir Terör Örgütü Olarak Bâtınilik ve Selçuklu Ülkesindeki Faaliyetleri”. Dinî Araştırmalar 7/20 (2004), 163-178.
• Örs, Derya. (2012). “Vatvât, Reşîdüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/573-574. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hârizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/217-220. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hasan Sabbâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/347-350. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özaydın, Abdülkerim. “Kutbüddin Hârizmşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/484-485. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Öztürk, Mürsel. “Edîb Sâbir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/425. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Öztürk, Murat. “Bilâdü’ş-Şâm’daki Haçlı Tehlikesine Karşı Sesini Duyuramayan Kadı, Âlim, Sefir: Ebû Saʻd el-Herevî”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi 11 (Aralık 2019), 153-170.
• Safâ, Zebîhullâh-i. İran Edebiyatı Tarihi. çev. Hasan Almaz. Ankara: Nüsha Yayınları, 2002.
• Safâ, Zebîhullâh-i. “Adīb Sāber”. Encyclopaedia Iranica 1/5 (1983), 460-461.
• Şehriyâr, Muhammed Hüseyin. “İran Şiirinde Üslup ve Ekoller”. çev. Fahrettin Coşkuner. Nüsha 5/16 (2005), 131-142.
• Taneri, Aydın. “Hârizmşahlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/228-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Teddîn M.-Hüseynî H.-Yelmehâ A. “Zarûret-i Tashîh-i Mücedded Dîvân-ı Edîb Sâbir-i Tirmizî”. Mecelle-i Mutalaât ve Pejuhişha-yi Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsâni Dânişgâh-i İsfahân 38 (1383), 31-48.
• Yâkût el-Hamevî. Muʻcemü’l-Büldân. nşr. Dâru Sâdır. 2. Beyrut, 1397/1977.