“Alevî-Bektaşî Klasikleri” Adlı Yazılı Kaynakların Sahihliği Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Sayı: 33, 309 - 328, 15.12.2023

Yunus İbrahimoğlu

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1322989

Öz

Bir milletin geçmiş, günümüz ve gelecek ile olan tarihsel bağını temsil eden ve topluma ait edebî olsun veya olmasın bütün değer, gelenek, norm ve inançları kapsayan kültürel mirasın, canlılığını ve kuşaklar arası sürekliliğini devam ettirebilmesi büyük oranda yazılı kaynakların varlığı ile mümkündür. Nitekim birincil sözlü kültür olarak isimlendirilen dönemde insanlar, bilgi ve deneyimlerini şifahi olarak kuşaktan kuşağa aktarmışsa da ancak kolektif bilince hitap eden ürünler akılda tutulmuş ve aktarımı sağlanmıştır. Yazılı kültüre geçişle birlikte kitleleri bir arada tutan kodları barındıran metinlerin hem etki alanları genişlemiş hem bunların benimsenişi ve kabullenişi daha kolay olmuştur. Çünkü yazılı kaynaklar olmaksızın kültürel belleğin korunması, eksiksiz olarak aktarımı ve bünyesinde yetişmekte olan kuşağın ihtiyaçlarını karşılayabilmesi oldukça güçtür. İslam kültürü içerisinde yeşermiş olan ve tarih boyunca devamlılıklarını çoğunlukla şifahi kültürle devam ettiren Alevîlik de günümüzde buna benzer zorluklarla karşı karşıya kalan oluşumlardan biridir. Ancak burada önemli problemlerden bir tanesi, Alevîliğin gerçekten yazılı kaynaklarının olmaması değil, konuyla alakalı ciddî araştırmalar ile ortaya konulabilecek kaynakların yayımlanması noktasında gerekli hassasiyetin gösterilmemiş olmasıdır. Bu kaygıdan hareketle Türkiye Diyanet Vakfı’nın tarihî bir sorumluluk üstlenerek başlattığı ve devamını sağladığı "Alevî-Bektâşî Klasikleri" projesi, Alevî-Bektâşî geleneğine ait yazılı edebiyatın gün yüzüne çıkartılarak İslam kültürüne kazandırılması açısından atılmış oldukça önemli ve isabetli bir adımdır. Ancak orijinal ve Latinize halinin yanı sıra günümüz Türkçesine uygun olarak sadeleştirilerek yayımlanan söz konusu yazılı kaynaklar, Alevîlik-Bektâşîlik terminolojisinin, imgelerinin, öğretilerinin, dil ve üslubunun öğrenilmesi açısından büyük ehemmiyete sahipse de içerik olarak incelendiğinde birtakım sorunların var olduğu saptanmıştır. Bu problemlerin başında ise tüm eserlerin “Alevî-Bektâşî Klasikleri” çatısı altında toplanması gelmektedir. Böylesi bir durum ise beraberinde Alevî-Bektâşî geleneğine ait olmadığı bilindiği halde bazı eserlerin bu geleneğe aitmiş gibi bir algının oluşmasına sebebiyet vermektedir. Nitekim söz konusu bazı eserlerin bütün tasavvufî gruplarca benimsendiği bilinmektedir. Yine “Alevî-Bektâşî Klasikleri” bünyesinde yayımlanan bazı eserlerin isimlendirilmesindeki hatalar dikkat çekmektedir. Söz konusu eserlerin içerikleri dikkate alınmadan basılmış olması ise beraberinde isim-içerik çelişkisini doğurmuştur. Bunun yanı sıra eserlerin detaylı bir şekilde araştırılmayıp tahkikli olarak yayımlanmaması da böylesi kapsamlı bir çalışmanın keyfiyetini olumsuz etkilemektedir. Nitekim burada yapılması gereken çalışmanın istinsah edilmiş eserler üzerinden değil de muhtelif kütüphanelerde ve şahıslarda bulunan el yazması nüshalarının toplanıp karşılaştırılması yapılarak araştırmanın tamamlanmasıdır. Söz konusu çalışma ile alakalı göze çarpan bir diğer problem, tercüme esnasında yapılan çeviri hataları olmuştur. Öyle ki Alevîliğin temel taşlarından biri olan Ali isminin kullanımı ile alakalı birtakım yazım yanlışlarının olduğu tespit edilmiştir. Bu tarz kullanımların ise Müslüman toplumlarındaki birlikte yaşama kültürüne bir katkı sağlamaktan ziyade kitleler arası derin çatlakların oluşmasına sebebiyet verebilmektedir. “Alevî-Bektâşî Klasikleri” adlı yayınlar özelinde gerçekleştirdiğimiz araştırmada söz konusu literatür ile ilgili olası hataların tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Bu bağlamda çalışmamızda söz konusu problemler sırasıyla mercek altına alınarak irdelenmiş ve örneklerle izah edilmeye gayret gösterilmiştir. Bunun yanı sıra destekleyici argümanlarla problemlerin çözümüne yönelik çözüm önerileri sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Alevîlik, Bektâşîlik, Diyanet Vakfı Yayınları, Alevî-Bektâşî Klasikleri.

An Investigation on the Authenticity of Written Sources Named "Alevi-Bektashi Classics"

Öz

The vitality and intergenerational continuity of a nation's cultural heritage, encompassing all aspects of culture, values, traditions, norms, and beliefs, representing its historical connection to the past, present, and future, can only be sustained through the presence of written sources. While during the period referred to as the primary oral culture, people passed on their knowledge and experiences orally from generation to generation, only products that appealed to collective consciousness were retained in memory and transmitted. With the transition to written culture, texts containing the codes that bind communities together have not only expanded their spheres of influence but have also been more readily embraced and accepted. This is because preserving cultural memory, ensuring its complete transmission, and meeting the needs of the emerging generation within it without written sources for research is quite challenging. Alevism, which has emerged within Islamic culture and historically maintained its continuity through oral tradition, is one of the formations facing similar challenges today. However, the main problem here is not the lack of written sources for Alevism, but rather the absence of serious research on the subject, or if available, the lack of sensitivity in their publication. With this concern in mind, the " Alevi-Bektāshī Classics" project initiated and continued by the Turkish Religious Foundation represents a significant and well-founded step in bringing written literature related to the Alevi-Bektāshī tradition to light and incorporating it into Islamic culture. However, the written sources published in a simplified form to fit modern Turkish, while of great importance for learning the terminology, imagery, metaphorical teachings, language, and style of Alevism-Bektashism, have been found to have certain issues in terms of authenticity when examined in terms of content. At the forefront of these problems is the gathering of all works under the umbrella of " Alevi-Bektāshī Classics." Such a situation has led to the perception that some works belong to this tradition even though it is known that they do not. In fact, it is known that some of these works are embraced by various Sufi groups. Furthermore, errors in the naming of some works published within the framework of the " Alevi-Bektāshī Classics" project are also noteworthy. The publication of these works without considering their content has resulted in a discrepancy between their titles and content. In addition, the failure to thoroughly research and publish these works with scholarly scrutiny has adversely affected the objectivity of such a comprehensive project. Indeed, what should be done here is to complete the research by gathering and comparing manuscript copies found in various libraries and with individuals, rather than relying solely on transcribed works. Another noticeable issue related to the mentioned study is the translation errors made during the translation process. In fact, it has been identified that there are certain spelling errors related to the usage of the name Ali, which is one of the cornerstones of Alevism. Such uses can potentially lead to the formation of deep rifts between communities rather than contributing to the culture of coexistence in Muslim societies. Our research, conducted in the context of the publications titled " Alevi-Bektāshī Classics," aims to identify potential errors related to this literature. In this regard, we have examined and analyzed the aforementioned issues in our study, providing explanations with examples. Additionally, we have presented solutions to these problems with supporting arguments.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Alevism, Bektāshīsm, Religious Foundation Publications, Alevi-Bektāshī Classics

Kaynakça

• Aksoy, Murat Han. Şii Paradigmanın Oluşum Sürecinde “Hüsniye”nin Yeri ve Önemi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2010.
• Aksüt, Hamza. Aleviler : Türkiye - İran - Irak - Bulgaristan. Ankara : Yurt Kitap Yayın, 2009.
• Ali Yaman. “Alevîlerde Dedelik ve Dede Ocakları”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, 178-202.
• Atalan, Mehmet. Muhammed b. el-Hanefiyye ve Anadolu’daki Tezahürleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2007.
• Atalan, Mehmet. “Türk Kültüründe Hz. Ali Cenknâmeleri”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 1/2 (2008), 7-27.
• Aytaş, Gıyasettin (ed.). Bingöl, Muş/Varto yörelerinde ocaklar, oymaklar ve boylarla ilgili araştırma sonuçları. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, 2010.
• Bekki, Selahattin - Yalçın, Enis. “Bazı Fütüvvetnameler ve Şecerenameler Işığında Hz. Ali”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 90 (2019), 25-46.
• Buyruk. Haz. Aytekin, Sefer. Ankara: Emek Basım-Yayınevi. 1958.
• Coşan, Esad. Hacı Bektaş-ı Veli Makâlât. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Dönmez, Banu Mustan. “Alevi Müziğinin Geleceği: Sözlü Kültür Ürünlerinin Modern Dünyadaki Konumu ve Dönüşümü”. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu (03-05 Ekim 2013), Ed. Mehmet Yazıcı. 2/189-203. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Duran, Hamiye. “Alevilik- Bektaşilik Muhtevalı Bir Cönk”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 61 (2012), 77-108.
• Engin, İsmail. “Alevilik ve Bektaşilik Araştırmalarında Yöntem, Yaklaşım Sorunu”. I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Sempozyumu (22-24 Ekim 1998). 121-123. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 1999.
• Erkânnâme-I. Haz. Doğan Kaplan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Ersal, Mehmet. Alevilik Kavramları ve Ocak Sistemi-Çucuk Havzası Örneği-. Ankara: Hacı Bektaşi Veli Araştırmaları, 2016.
• Fütüvvetnâme-i Tarikat. Haz. Osman Aydınlı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Gül, Halime. İbrahim Bin Edhem ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2008.
• Gülmez, Mevlüt. “Âşık Ömer Divanı’nda Alevi Bektaşi İzleri”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 37 (2015), 285-307.
• Hâcı Bektâş-ı Velî. Velâyetnâme. Haz. Hamiye Duran. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Hızırnâme. Haz. Baki Yaşa ALTINOK. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• İmam Ca’fer-i Sadık Buyruğu. Haz. Fuat BOZKURT. İstanbul: Salon Yayınları, 2018.
• Kaplan, Doğan. “Aleviliğin Yazılı Kaynaklarından Buyruklar ve Muhtevaları Üzerine”. Uluslar Arası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu 1(28-30 Eylül 2005). 20/234. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Kaplan, Doğan. Yazılı Kaynaklarına Göre Alevilik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Kitâb-ı Cabbâr Kulu. Haz. Osman Eğri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Korkmaz, Esat. Ansiklopedik Alevilik Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2003.
• Kutlu, Sönmez. Alevîlik-Bektâşîlik Yazıları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
• Kutlu, Sönmez. “Alevi-Bektaşi Yazılı (Arap Harfli) Kaynaklarının Neşri ve Ortaya Çıkan Sorunlar”. Alevi ve Bektaşi Yayınlarının Temel Sorunları, Çözüm Önerileri. Ed. Gıyasettin Aytaş – Derya Sümer. 42-73. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, Aralık 2010.
• Kutlu, Sönmez. “Tarihsel Süreçte Aleviliğin Yazılı Kaynaklarında Yapılan Metin Tahrifatı: Safvetu’s-Safâ’nın Türkçe Çevirileri Örneklemi Üzerinden”. İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8/20 (2007), (Mevlana’ya Armağan Sayısı), 21-32.
• Makâlât. Haz. Ali Yılmaz vd, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, , 2013.
• Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî. Haz. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1958.
• Muhammed bin Hanefiyye Cengi. Haz. Ceyhun Ünlüer. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Aleviliğin Tarihsel Sosyal Tabanı İle Teolojisi Arasındaki İlişki Problemine Dair”. Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler, Bektaşîler, Nusayrîler (1999), 385-398.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik Araştırmalarında Tarihi Bozma, Yaklaşım ve Tarihsel Perspektif Yanlışları”. Muhafazakâr Düşünce Dergisi 2/7 (2006), 127-136.
• Rençber, Fevzi. Hakk Muhammed Ali aşkı : “Adıyaman Alevileri”. Ankara : Gece Kitaplığı, 2014.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnamelere Göre Dini İnanç Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Savaş, Saim. “Orta Anadolu Alevîliği’nin Temel Kitaplarından Kitab-ı Cebbar Kulu’nun Din ve Tasavvuf Tarihi Araştırmaları Bakımından Önemi”. Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri (8-10 Nisan 1999), 377-385.
• Şeyh Bebreddin Menâkıbı. Haz. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: Eti Yayınevi, 1967.
• Şeyh Safî Buyruğu. Haz. Doğan Kaplan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Teber, Ömer Faruk. Bektaşi Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar. Ankara : Aktif Yayınevi, 2008.
• Teber, Ömer Faruk. “Bektaşi Dervişinin Yol Haritası: Bektaşi Erkannâmeleri”. Doğumunun 800. Yıldönümünde Hacı Bektaş Veli Sempozyumu, 17-18 Ağustos 2009, 359-371.
• Teber, Ömer Faruk. “Mezhebî Ayrışmanın Politik Sonuçları: Safevî Tarikatının Siyasallaşması”. İlahiyat Akademi: Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi 5 (2017), 193-200.
• Turgut, Ali Kürşat. “Ebû Hayyân Tevhîdî’nin İlimler Tasviri: Risâle Fi’l-Ulûm”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Reisliği Yıllığı LV/2 (2019), 525-551.
• Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri. İstanbul: Marmara Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1987.
• Türkdoğan, Orhan. Değişme, Kültür ve Sosyal Çözülme. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1996.
• Usluer, Fatih-Demirsöz, Sıdıka. “Risâle-i Hüsniye”. Alevilik Araştırmaları Dergisi = The Journal of Alevi Studies 4 (ts.), 67-121.
• Üçer, Cenksu. “Alevî Klasikleri Çalışmalarında Ocak Sisteminin Önemi Üzerine”. Uluslararası Alevî-Bektâşî Klasikleri Sempozyumu, Sakarya Üniversitesi, 8-9 Kasım 2014, 383-403.
• Üçer, Cenksu. Anadolu’da Alevi Ocakları ve Grupları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Üçer, Cenksu. “Alevî Nitelemeli Gelenek Ya Da Ocak Ve Gruplar Hakkında Yapılacak Çalışmalarda Ocak Sisteminin Dikkate Alınmasının Önemi”. e-Makâlât 12/2 (2019), 353-402.
• Üçer, Cenksu, Şule Sezer. “‘Erkânnâme 1’ Adıyla Yayımlanan ‘Tasavvuf Risâlesi’ Adlı Eserde Kur’ân ve Hz. Muhammed Tasavvuru”. İlahiyat Akademi: Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi 17 (2023), 23-56.
• Üçer, Cenksu. “İslam Mezhepleri Tarihi’nde İsimlendirme Sorunu ve Bir Mezhep, Ekol, Gelenek ya da Grubun Kendi Sistematiği İçerisinde Ele Alınmasının Önemi -Alevî Nitelemeli Gelenek Örnekleminde”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları XVI/1 (2023), 143-181.
• Üzüm, İlyas. Kültürel Kaynaklarına Göre Alevilik, İstanbul. Horasan Yayınları, 2003.
• Velayetnâme. Haz. Hamidiye Duran. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Yaman, Ali. Alevilik’te Dedelik ve Ocaklar : Dedelik Kurumu Ekseninde Değişim Sürecinde Alevilik. İstanbul : Karacaahmet Sultan Derneği, 2004.
• Yaman, Ali. “Tarihsel Süreç İçinde Kızılbaşlık ve Bektaşilik: Genel Bir Karşılaştırma Denemesi”. Demokrasi Platformu II/7 (2006), 1-33.
• Yemînî, Derviş Muhammed. Faziletname. Haz. Yusuf Tepeli. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Yıldırım, Rıza. “Geleneksel Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dönüşümün Ana Eksenleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 62 (2012), 135-162.
• Yıldız, Harun. “Anadolu Alevîliğinin Yazılı Kaynaklarına Bakış”. Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi 30 (2004), 323-359.
• Yıldız, Harun. Anadolu Aleviliği : Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme. Ankara : Araştırma Yayınları, 2004.
• Yıldız, Harun. “Hüsniye’de Mezhebî Motifler”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2014), 5-30.
• Yılmaz, Ozan – Akın, Bülent. “Kutsal Sözün Belleği Olarak Cönkler: Alevî Erkânına Ait Bir Cönk Üzerinde Ritüelik ve Edebi Bir İnceleme”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 13 (2016), 60-110.