Arap Edebiyatında Bedîhenin Kavramsallaşma Süreci ve Müstakilleşme Sorunu- Ali b. Ẓâfir’in Bedâi‛u’l-bedâih İsimli Eseri Örneği

Yıl 2023, Sayı: 33, 352 - 379, 15.12.2023

Abdullah Esat Bağcı

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1324840

Öz

Arap edebiyatında şiir, toplumun ve şairin dış dünyaya açılan kapısı olmuştur. Şiir, cahiliye döneminden itibaren Arap toplumunun kendini ifade etmesinin en önemli unsurlarından birisidir. Şöyle ki hayatın her alanına dair farklı muhtevalarda kaleme alınan şiirler dile aktarılarak sunulmuştur. Temelde belli amaçlar için kaleme alınan şiirlerin muhtevaları ve yazılış biçimleri zamanla gelişmiş, bu alanda kendisini yetiştiren edebiyat eleştirmenleri vasıtasıyla şiirin kavramsal dünyası genişletilmiş ve şiir âlemi kurumsal hale dönüştürülmüştür. Şiirin yazılma biçimlerinden olan bedîhe ve irticâl kavramları edebiyat dünyasında yerini almıştır. Bu iki kavram bazı eleştirmenler tarafından şairin, şiir yazma hızını ifade eden terimler olarak birbirinin yerine kullanılmıştır. İbn Reşîk’in öncülük ettiği bir grup bu kavramların birbirinden farklı olduğunu ortaya koymuştur. Bedîhe şiirinde biraz düşünme ve ardından şiirini söyleme veya yazma söz konusuyken irticâlde bu düşünme söz konusu değildir. Çalışmanın örneklemini oluşturan Bedâi‛u’l-bedâih müellifi Ali b. Ẓâfir, söz konusu grup içerisinde yer almış olup küçük yaşından itibaren edebiyata merak duymuş ve bu alanda eğitimler almıştır. Bu merakını ve sevgisini ifade açısından onun gençlik yıllarında cahiliye şairlerinin bedîhî ve irticâlî şiir ve sözlerini ezberlemesi önemli bir detaydır. Bu birikim ve sevginin sonucu olarak asrının önemli ediplerinden olan müellif, eserinde her iki terimi kavramsal olarak birbirinden ayırmıştır. Bir sonraki aşama olarak bedîhenin türlerini de ortaya koymuş ve bu kavramı bir tasnîfe tabi tutmuştur. Eser bu konuyla ilgili sistematik bilgileri ortaya koyması ve bunun yanında içerisinde sunulan örneklerin önemli Arap şairler tarafından kaleme alınmış olması nedeniyle Arap edebiyatı açısından önem arz etmektedir. Söz konusu kavramsal ayrıma rağmen örnek olarak verilen şiirler bazen bedîhî bazen de irticâlî olarak nitelenmektedir. Bu durum tanım olarak birbirinden ayrılan şiirlerin yazılışı esnasında yazanının durumunun net olarak bilinmemesinden kaynaklı olarak bu iki türden hangisine dâhil edileceklerinin tespitine pek imkân vermemektedir. İlgili eser özelinde bedîhe kavramına ve dolaylı olarak irticâl kavramına yönelik yapılan bu çalışma ise söz konusu kavramsal ayrımın uygulama noktasına ne derece yansıdığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ayrıca bu doğrultuda Ali b. Ẓâfir’in bu ayrıma örnekler üzerinden nasıl yaklaştığını tespit etmek önemli görülmüştür. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden döküman analizi yöntemi kullanılmıştır. Müelliften önceki dönemde yaşayan edebiyat eleştirmenlerinin eserlerinde ele aldıkları veriler incelenerek bedîhe ve irticâl kavramlarının benzer ve ayrı yönleri, bu türlerde şiir yazanları etkileyen ve bu türe yönlendiren etkenlere dair bilgiler verilmiştir. Eserde Ali b. Ẓâfir’in, İbn Reşîk’in görüşlerine dayalı olarak bedîhe ve irticâl kavramlarını birbirinden ayırdığı tespit edilmiştir. Bu doğrultuda bedîhe türü şiirleri belli esaslara göre tasnif ettiği görülmüştür. Bu türe dair önemli şairlerin şiirlerini örnek olarak sunmuş, bu şiirlerin yazılma serüvenine dair önemli bilgiler paylaşmıştır. Sonuç olarak verilen örnekler incelendiğinde kavramsal düzeyde yaptığı ayrımı söz konusu örneklerde yapmadığı görülmüştür. Esasında her iki kavram arasında bariz bir farkın bulunmaması hatta bazı eleştirmenlere göre her ikisinin de aynı şeyi ifade etmesi bu ayrımı pek mümkün kılmamıştır. Kısacası Ali b. Ẓâfir’in kavramsal olarak bedîheyi, müstakil bir şiir söyleme biçimi olarak tarif etmesine ve türlerini ortaya koymasına rağmen irticâl türü şiirden tam olarak ayrı olduğunu ispat edecek uygulama örneklerini sunamadığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Arap Edebiyatı, Bedîhe, İrticâl, Ali b. Ẓâfir, Bedâi‛u’l-bedâih.

Conceptualization Process of Badīhah in Arabic Literature and Its Individualization Problem- The Example of Ali b. Zāfir's Work Titled “Bada’i al-Bada’ih”

Öz

In Arabic literature, poetry has served as the gateway for society and the poet to connect with the external world. Poetry has been one of the most significant elements for the self-expression of the Arab society since the pre-Islamic era. It has been conveyed and presented by reciting poems with various contents that relate to all aspects of life. Over time, the content and forms of poetry written for specific purposes have evolved. Through literary critics who have cultivated this field, the conceptual realm of poetry has expanded, and the world of poetry has become institutionalized. The concepts of badīhah and irtijāl, two forms of poetic composition, have also emerged in the process in the literary world. Some critics have used these terms interchangeably as expressions of a poet's composing speed. However, a group led by Ibn Rashīk has demonstrated that these concepts are distinct from each other. In badīhah poetry, there is a process of short reflection before reciting or writing the poem, while in "irtijāl," this process of reflection is absent. Ali b. Ẓâfir, the author of the exemplary work Bada’i al-bada’ih, was a member of the mentioned group, demonstrating an interest in literature from a young age and receiving education in this field. As an important detail in expressing his curiosity and love for literature, he memorized the badīhī and irtijālī poems and sayings of pre-Islamic poets during his youth. Through his accumulation of knowledge and his passion, he became a significant literary figure. Later on he conceptually distinguished these two terms in his work. Furthermore, he presented the types of badīhah poetry and subjected this concept to classification, making his work significant in providing systematic information on this subject. Moreover, the inclusion of examples composed by the most important poets of Arabic literature enhances the value of the work. Despite the conceptual distinction, example poems in the work are sometimes classified as badīhī and sometimes as irtijālī. This ambiguity in classifying the poems is due to the uncertainty about the poet's state during the composition of the poems, which hinders the definitive determination of their genre. This study, focusing on the concept of badīhah and indirectly on the concept of irtijāl through the mentioned work, aims to reveal the extent of this conceptual distinction is reflected in practice. Additionally, it is deemed important to determine how Ali b. Zāfir approached this distinction through examples. The document analysis method, a qualitative research approach, was employed in the study. By examining the data addressed in the works of literary critics who lived before the author, similarities and distinctions between the concepts of badīhah and irtijāl have been elucidated. Information has been provided regarding the factors that influence and guide those who write poetry in these genres, which also impact and direct the practitioners of this art form. It is observed in the work that Ali ben Zāfir differentiates the concepts of badīhah and irtijāl based on Ibn Rashīk's views. Accordingly, he classifies badīhah poetry according to specific principles and presents poems by significant poets in this genre, offering important insights into the process of writing these poems. However, it is evident from the given examples, he does not consistently apply the conceptual distinction he established at the theoretical level. In fact, the lack of a clear distinction between these two concepts, and the argument of some critics that they may express the same thing, makes this distinction challenging. In conclusion, although Ali b. Zāfir conceptually defines badīhah as an independent form of poetic expression and presents its types, he fails to provide concrete examples that definitively prove its complete separation from irtijāl poetry.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Arabic Literature, Badīhah, Irtijāl, Ali b. Zāfir, Bada’i al-bada’ih.

Kaynakça

• Âlûsî, Muḍar Nuri Şakir. el-Bedîhe ve'l-irticâl fi'ş-şi‛ri'l-Abbâsî ḥattâ nihâyeti'l-karni's-sâlisi'l-hicriyyi. Ürdün: Dâru ğîda li'n-neşr ve't-tevzî‛, 2014.
• Ayyıldız, Esat. “‘Uleyye bt. el-Mehdî ve Aşka Dair Şiirleri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (Haziran 2023), 108-133. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1234234
• ῾Azzâm, Muhammed. el-Muṣtalahu’n-naḳdî fî’t-turâsi’l-edebî. Beyrut: Dâru’ş-şarkı’l-῾Arabî, 2010.
• Bağdâdî, İsmail b. Muhammed Emin b. Mîr Selim el-Bâbânî. Hediyyetu'l-‛arifîn esmâu'l-muellifîn ve âsâru'l-musannifîn. Beyrut: Dâru ihyâi't-turâsi'l-‛Arabi, tsz.
• Câhız, Amr b. Baḥr b. Maḥbûb el-Kinânî el-Leysî Ebu Osman. el-Beyan ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru mektebeti’l-hilâl, 1423.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2021.
• Durmuş, İsmail. “İrticâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/459-460. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. "Şiir". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 39/144-154. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Dirvâş, Mustafa. Hıtabu’t-Tab‛ ve’ṣ-san‛a. Dımeşk: İttiḥâdu kuttâbi’l-Arab, 2005.
• Ezdî, Cemaleddin Ebi’l-Hasen Ali b. Ẓâfir b. Hüseyin. Bedâi‛u’l-bedâih. nşr; Mustafa Abdulkadir ‛Aṭâ, Lübnan: Dâru’l-kutubi’l-‛ılmiyye, 2007.
• Ezdî, Cemaleddin Ebi’l-Hasen Ali b. Ẓâfir b. Hüseyin. Ğarâibi’t-tenbîhât ‛alâ 'acâibi’t-teşbîhât. thk. Muhammed Zağlûl Selâm, Mustafa eṣ-Ṣâvî el-Cuveynî. Kâhire: Dâru’l-Me‛ârif, 2009.
• Eminoğlu, Ali. Şekil ve Muhteva Yönünden Muallakât Kasîdeleri. Konya: Aybil Yayınları, 2017.
• Ferâhidî, Ebû Abdurrahman el-Halil b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitabu'l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî, İbrahim es-Sâmerrâî. by: Dâru ve mektebetu'l-hilal.
• Fellâḥî, Ahmed Ali İbrahim. “Sunâiyyetu’l-Bedîhe ve’l-İrticâl fî’ş-şi‛ri’l-Arabî fî’l-karni’s-sâbi‛i’l-hicrî”, Mecelletu’l-Mevrûs, 14, (2014). 103-142.
• Ğazzî, Şemsuddin Ebu'l-Meâlî Muhammed b. Abdurrahman. Dîvânu'l-İslam bi hâşiyetihi esmâi kutubi'l-a‛lâm. thk. Seyyid Kisrevî Hasan. Beyrut: Dâru'l-kutubi'l-‛ılmiyye, 1990.
• Ḥamevî, Yâkût. Mu‛cemu'l-udeba irşâdu'l-erîb İlâ ma‛rifeti'l-edîb. thk. İhsan Abbas. bsy.: Dâru'l-ğarbi'l-İslâmî, 1993.
• Heravî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî. Tehzîbu'l-luğa. thk. Muhammed ‛Ivad Mer‛ıb. Beyrut: Dâru ihyâi't-turâsi'l-Arabî, 2001.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muhammed Abdillah b. Muslim Dîneverî. eş-Şi‛r ve’ş-şuara. Kahire: Dâru’l-hadîs, 1423.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullāh b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Kifâyetu’t-tâlib fî naḳdi kelâmi’ş-şâir ve’l-kâtib. thk. Nuri el-Kaysî, Hâşim Salih ed-Dâmin, Hilal Naci. Musul: Musul Üniversitesi Yayınları, ts.
• Ḳartâcennî, Ebu'l-Hasen Muhammed b. Hasan İbn Hâzim. Menhecu’l-buleğâ ve sirâcu’l-udebâ. thk. Muhammed el-Habîb b. el-Hûce. Beyrut: Dâru Ğarbi'l-İslâmî, 1986.
• Ḳayravânî, Ebû Ali el-Hasen b. Reşîḳ. el-‛Umde’ fî meḥâsini’ş-şı’ri ve âdâbihi. thk. Muhammed Muhiddin Abdulhamid. by: Dâru’l-cîl, 1981.
• Kutubî, Muhammed b. Şakir b. Ahmed b. Abdurrahman b. Şakir b. Harun b. Şakir. Fevâtu'l-vefeyât. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru ṣâdır, 1974.
• Küçüksarı, Mücahit. “Osmanlı Dönemi Arap Şiirinde Taştîr”, Marife, 15/1, (Haziran 2015), 189-206.
• Muhammed, Abdulhamîd Muhammed Şuayp. “el-Bedîhe ve’l-irticâl fî’t-turâsi’n-nakdî ve’ş-şi‘rî”, Mecelletu külliyyeti’l-luğati’l-Arabiyye, 28/4, (2009), 253-351.
• Muncid, Selahaddin. “Nazarât fi Bedâi‛u’l-bedâih li’bni Ẓâfir el-Ezdî”, Mecelletu mecmau’l-luğati’l-Arabiyye 47/3 (1972), 671-679.
• Munzirî, Abdulazim b. Abdilkavî Zekiyyuddin Ebû Muhammed. et-Tekmile li vefeyâti'n-nakale. thk. Beşşâr Avvâd Ma'rûf. by: Muessesetu'r-risâle,1985.
• Özaydın, Abdülkerim, “Ali b. Ẓâfir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/459-460. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Râzî, Zeynuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekir b. Abdulkadir el-Hanefî. Muhtâru’s-ṣıhâh. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetu’l-‛asriyye, 1999.
• Safedî, Salahuddin Halil b. Aybek b. Abdillah. el-Vâfî bi'l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavut. Turkî Mustafa, Beyrut: Dâru İhyâi't-turâs, 2000.
• Tevḥîdî, Ali b. Muhammed b. El-Abbas Ebû Ḥayyân. el-İmtâ’u ve’l-Muânese. Beyrut: el-Mektebetu’l-unṣuriyye, 1424.
• Tirmîzî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve es-Sülemî. Câmiu’t-Tirmizî. thk. Salih b. Abdi’l-Azîz b. Muhammed. Riyad: Dâru’s-selâm, 1999.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Ḳaymâz. Siyeru a‛lâmi'n-nubelâ. thk. Şuayb el-Arnavut yönetiminde Tahkik Komisyonu. by: Muessesetu'r-risâle, 1985.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Ḳaymâz. Târîhu'l-İslâm ve vefeyâtu'l-meşâhîr ve'l-a‛lâm. thk. Ömer Abdusselam et-Tedmirî. Beyrut: Dâru'l-kitâbi'l-‛Arabî, 1993.
• Ziriklî, Hayreddin b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-A‛lâm. by: Dâru'l-‛Ilmi'l-melâyîn, 2002.