Kur’ân’a Dair Bir Soru-Cevap Risalesinin İçerik ve Alana Katkısı Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Sayı: 33, 455 - 482, 15.12.2023

Burhan Çonkor

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1326095

Öz

İslâmî ilimlerin her alanında yapılan çalışmaların çeşitliliği zaman içerisinde artmıştır. Buna paralel olarak Kur’ân üzerine yapılan tefsir araştırmalarındaki çeşitlilik de artmıştır. Farklı yöntemler kullanılarak devam eden tefsir çalışmalarının önemli bir kısmını Müşkilü’l-Kur’ân alanı oluşturmaktadır. Hem genel manada tefsirlerde hem de müstakil eserlerde işkâl durumu olan ayetler konu edilmiş ve önemli çalışmalar yapılmıştır. Müşkil ayetler üzerine yapılan çalışmalarda soru-cevap yönteminin kullanılması da tarih itibariyle oldukça eskidir ve bu yöntemi kullanarak Kur’ân tefsirine katkı sunmuş eserler de söz konusudur. Bahsi geçen teliflerde gerek müellifi tarafından mukadder sorular, gerekse de dönemin şartları doğrultusunda gündeme getirilen sorular üzerinden cevaplar verilerek, ortaya çıkan birikim kitaplaştırılmıştır. Aynı zamanda bu eserlerin ortaya çıkmasında İslam karşıtı yaklaşımların itirâzî sorularının da etkisinin olması muhtemeldir. Konuyla ilgilenen müelliflerden bazıları tefsir eserlerinin gerekli gördükleri yerlerinde benzer soruları gündeme getirerek cevaplar verirken, bazıları da tamamen bu yöntemle hazırlanmış ve soru-cevaptan müteşekkil eserler kaleme almışlardır. Alanla ilgili çalışmalar incelendiğinde, mevzu bahis çalışmalar arasında hatırı sayılır bir etkileşimin olduğu görülmektedir. Aynı zamanda eserlerin yazıldığı dönemin ihtiyaçlarını gösteren farklı sorular, belli konuların tarih içerisindeki yansımalarını göstermesi açısından kayda değerdir. Yine bu eserlerde ele alınan soruların benzerliğine rağmen cevaplarda karşılaşılan farklılıklar da dönemin, Kur’ân algısının anlaşılabilmesi açısından önemli ipuçları vermektedir. Çalışmamızda soru-cevap yöntemiyle hazırlanmış bir risale üzerinde durulmuş, risalenin içeriği ve yöntemi tespit edilerek, Müşkilü’l-Kur’ân alanına olan katkısı tespit edilmeye çalışılmıştır. Öncelikle konuyla ilgili diğer eserler araştırılarak bu eserler üzerine yapılan çalışmalara işaret edilmiştir. Ardından çalışma konumuz olan risalenin nüsha bilgileri ve müellifine dair ulaşabildiğimiz sonuçlar üzerinden değerlendirmelerimize yer verilmiş, daha sonra da risalenin içeriği, benzer eserlerle karşılaştırılarak ortaya konmuştur. Eserde yer verilen sorular, konuları itibariyle tasnife tabi tutulmuş ve bu doğrultuda başlıklandırma yapılarak incelenmiştir. Ancak makale ölçeğinde bütün soruların detaylı olarak ele alınması mümkün olmadığından, zaman zaman ihtisar yönüne gidilmiş, gerekli görülen durumlarda dipnotlarda bilgi verilmiştir. Karşılaştırma yapılabilmesi adına eserde yer verilen soru ve cevaplarla aynı ya da benzer olan diğer eserlere dipnotlarda işaret edilmiş, aynı sorulara farklı cevaplar veren müellifler de imkân ölçüsünde tespit edilerek zikredilmiştir. Çalışmanın sonunda, elde ettiğimiz veriler değerlendirilerek, risalenin alana ne tür katkılar sunduğu, benzer diğer eserler arasındaki konumu ile eksik ve eleştiriye açık yönleri ortaya konmuştur. Eserde, soruların herhangi bir tasnife tutulmaksızın sıralanmış olması, tarihi süreçte hep tartışılan ihtilaflı konuların üzerinde yeterince durulmaması ve farklı görüş sahiplerinin zikredilmemesi gibi usûl açısından görülen eksiklikler söz konusudur. Bununla birlikte risale, kısa, öz, sade ve tartışmadan uzak bir yöntem izlemesi ve farklı eğitim seviyesindeki muhataplara hitap edecek soruları ile öne çıkmaktadır. Bu anlamda eserin, Kur’ân okurken zihne takılabilecek sorulara pratik cevaplar vermesi anlamında alana mütevazı bir katkı sunduğunu söylemek mümkündür. Yine eserde, ihtilaflara değinmemekle beraber, tartışmalı konulara dair tarihi süreçte daha çok kabul gören görüşlerin benimsenmiş ve bu görüşlerin cevaplara yansıtılmış olması da elde edilen sonuçlar arasındadır. İlave olarak yaptığımız çalışma, bu alandaki araştırmaların tanıtımı ve henüz keşfedilmemiş benzer çalışmaların ortaya çıkarılması adına bir katkı niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, Es’ile, Ecvibe, Müşkil

Evaluation of a Question and Answer Treatise on the Qurʾān in terms of Content and Contribution to the Field

Öz

The diversity of studies in every field of Islamic sciences has increased over time. Parallel to this, the diversity of tafsir studies on the Qurʾān has also increased. The field of Mushkil al- Qurʾān constitutes an important part of the ongoing tafsir studies using different methods. Both in tafsir in general and in individual works, verses that are in a state of ambiguity have been the subject and important studies have been carried out. The use of the question-and-answer method in the studies on the puzzling verses is also quite old in terms of history, and there are also works that have contributed to the exegesis of The Qurʾān by using this method. In the aforementioned works, both the questions that were predetermined by the author and the questions raised in line with the conditions of the period were answered and the resulting accumulation was published in books. At the same time, it is likely that the objectionable questions of orientalist approaches had an impact on the emergence of these works, although not completely. While some of the authors who were interested in the subject raised similar questions and gave answers to them in the places they deemed necessary in their works of tafsir, some of them wrote works consisting entirely of questions and answers prepared in this method. When the studies on the field are analyzed, it is seen that there is a considerable interaction between the works in question. At the same time, different questions showing the needs of the period in which the works were written are noteworthy in terms of showing the reflections of certain topics in history. Despite the similarity of the questions addressed in these works, the differences encountered in the answers also provide important clues in terms of understanding the perception of The Qurʾān of the period. In our study, we focused on a treatise prepared with the question-answer method, the content and method of the treatise were determined and its contribution to the field of Mushkil al-Qur' ān was tried to be determined. First of all, other works on the subject were researched and the studies on these works were pointed out. Then, our evaluations on the copy information of the treatise, which is the subject of our study, and the results we could reach about its author were included, and then the content of the treatise was revealed by comparing it with similar works. The questions included in the work have been categorized according to their subjects and analyzed by making headings in this direction. However, since it is not possible to deal with all the questions in detail in the scale of the article, from time to time, we have gone in the direction of ihtisar, and information is given in footnotes when deemed necessary. In order to make comparisons, other works that are the same or similar to the questions and answers given in the book have been pointed out in the footnotes, and the authors who gave different answers to the same questions have been identified and mentioned to the extent possible. At the end of the study, the data we obtained were evaluated and the contributions of the treatise to the field, its position among other similar works, and its shortcomings and aspects open to criticism were revealed. There are procedural deficiencies in the work, such as the fact that the questions are listed without any classification, that the controversial issues that have always been discussed in the historical process are not sufficiently emphasized, and that the holders of different opinions are not mentioned. However, the treatise is distinguished by its short, concise, simple and non-controversial method and its questions that will appeal to interlocutors at different levels of education. In this sense, it is possible to say that the work makes a modest contribution to the field in the sense that it provides practical answers to questions that may come to mind while reading the Qurʾān. It is also among the results obtained that, although the work does not mention the disputes, the views that are more accepted in the historical process regarding the issues of the debates are adopted and these views are reflected in the answers. In addition, our study is a contribution to the promotion of research in this field and to the discovery of similar studies that have not yet been discovered.

Anahtar Kelimeler

Exegesis (Tafsīr), The Qurʾān, Questions, Answers, Contradiction.

Kaynakça

• Aksarâyî Cemaleddin. el-Es’ile ve’l-Ecvibe Tefsir ve Hadis İlmine Dair Sorular ve Cevaplar. Yayına Hazırlayanlar: Necattin Hanay - Mehterhan Furkani. Aksaray: Aksaray Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Arabacı, Emine. "Ya‘kub Afvî ve Netîcetü’t-Tefâsîr Adlı Eserindeki Tefsir Metodu". Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 4 / 1 (Haziran 2019): 77-110.
• Bilgin, Orhan. “Yazma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Saḥîḥu’l-Buḫârî. 6 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333/1915.
• Çifçi, Mehmet Faruk. İsmail Hakkı el-Bursevî’nin Furûk-ı Hakkî Adlı Eseri (Tahkik ve İnceleme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Çifçi, Mehmet Faruk. "Sayı Mistisizminin Arap Dilindeki Yansıması: Vâv-ı Semâniye-Tarihsel Bir Okuma Denemesi" Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52, Haziran 2022: 185-206.
• Çifçi, Hatice Büşra Türkcan (2021). Bir Tefsir Eseri Olarak El-Es’ile ve’l Ecvibe Başlıklı Eserler -El-Es’iletü’l Mufahhame Fi’l-Ecvibeti’l-Müfehheme Örneği-. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü. İstanbul: İfav Yayınları, 2009.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünen. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, ts.
• Es’ile ve Ecvibe fî'l-Kur'ân alâ Tertîbi's-suver. Çorum: Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 831/2, 2a-3b, ts.
• Es’ile ve Ecvibe fî'l-Kur'ân alâ Tertîbi's-suver. Çorum: Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 3136/2, 1b-5b, 1288/ 1872.
• Fürâvî, Muhammed b. Muhammed b. Alî el-Huzeymî. el-Esiletü’l-mufahhame fi’l-ecvibeti’l-müfehheme. İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa, 36. 1b-263a, ts.
• Gengil, Veysel. Tefsir Geleneğinde Soru-Cevap Metodu (Zemahşerî ve Peygamber Kıssaları Bağlamında). Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsir. Thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422/2001.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. Müsned. Thk. es-Seyyid Ebu'l -Muâtî en-Nûrî. 6 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1998.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen’ü İbn Mâce. Thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifin. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Cin (Kelam)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993, 8/8-10.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta’. Neşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1985.
• Müslim, Ebû’l-Huseyn b. Haccâc. Ṣaḥîḥu Müslim. Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Şahin, Kamil. “Ahmed Feyzi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1989, 2/67-68.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed. el-Câmiu’s-Ṣaḥîḥ. Medine: Mektebetü’s-selefiyye, 1964.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed. Esbâbü’n-nüzûl. Thk. Kemal Besyûnî Zağlul. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1411/1990.
• Yerinde, Adem. “Müşkilü’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 32/164-167.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.